“Arzular…arzular” və “Lağım” cizgi filmlərində sosial mövzu
İdeya müəllifi və tərtibatçısı Rəşid Ağamalıyevin olduğu “Azərbaycan animasiyası” kitabının müəllifləri arasında Aygün Aslanlı, Aliyə Dadaşova, Aydın Kazımzadə də var. 2018 ci ildə nəşr olunan kitab animasiya tariximizi geniş tədqiq edən nadir nümunələrdəndir. Kitabdan A.Aslanlının orijinal mövzulu “1980-1990-cı illərdə çəkilən cizgi filmlərimizdə sosial mühitin təsviri” məqaləsini təqdim edirik.
XX əsrdə dünyanın geopolitik siyasətində aparıcı rol oynamış ən böyük dövlətlərdən biri olan SSRİ, 1980-ci illərin ortalarında iqtisadi, sosial və siyasi böhranın astanasına çatmışdı. Ölkədə uzun illər aparılan iqtisadi baxımdan yanlış siyasətlər, yalançı beşillik planlar, korrupsiya, mövcud ictimai-sosial problemlərə laqeyd münasibət öz neqativ nəticələrini göstərməyə başlamışdı. Artıq cəmiyyətin bütün sahələrində kəskin dəyişikliklərə ehtiyac duyulurdu.
1985-ci ilin martında Çernenkonun vəfatından sonra Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi seçilən Mixail Sergeyeviç Qorbaçov Mərkəzi Komitənin aprel plenumunda SSRİ-nin yeni siyasi kursunu elan edir – hədəf “ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi və sovet cəmiyyətinin daha keyfiyyətli vəziyyətə gətirilməsi” idi.
İki il sonra Qorbaçov bu kursun əhatə dairəsini daha da genişləndirir, yalnız iqtisadi və siyasi sferalarda yox, mədəniyyət, incəsənət də daxil olmaqla bütün sahələrdə yenidənqurma işləri aparmağı təklif edir.
1987-ci il yanvarın 27-də Kommunist Partiyasının XXVII qurultayındakı çıxışı zamanı M.S.Qorbaçov sələfi L.Brejnevin hakimiyyətdə olduğu illəri “durğunluq dövrü” adlandırır və aşkarlıq adlı yeni dövrün başladığını bəyan eləyir. Sonralar aforizmə çevrilmiş “demokratiya bizə hava kimi lazımdır” cümləsini dilə gətirən Qorbaçov nitqində “Aşkarlıq, tənqid və özünütənqid, kütləyə nəzarət – sovet cəmiyyətinin sağlam inkişafının qarantıdır. Bir halda ki, bunlar xalqa lazımdır, deməli, hamı üçün vacibdir” deyərək Sovet İttifaqının yeni siyasətinə start verir.
“Qorbaçovun bəyanatından dərhal sonra cəmiyyət həyatında “qaykaların” boşaldılması istiqamətində bir sıra addımlar atılır. Qadağan olunmuş ədəbiyyatın – Soljenitsının “QULAQ arxipelaqı”, Qrossmanın “Həyat və tale”, Pasternakın “Doktor Jivaqo”, Platonovun “Çevenqur” romanlarının nəşrinə başlanılır. Sovet kinoindustriyası da geri qalmır: əvvəllər arxiv rəflərində tozlanan “Komissar” (rej. Askoldov), “Qısamüddətli görüşlər” (rej. K.Muratova), “Tövbə” (rej. T.Abuladze) filmləri geniş prokata çıxarılır”.[1]
“Arzular…arzular” filmindən kadrlar
Təbii ki, dövlətin yeni siyasəti Sovet İttifaqının bir parçası olan Azərbaycanda da öz əksini tapmalı idi və tapdı da. Belə ki, sözügedən illərdə Azərbaycan incəsənətində əsl “azadlıq” küləyi əsir, bir-birinin ardınca ölkədəki ümumi sosial mühiti, onilliklər boyu qorxu və yalan hakimiyyəti altında köləyə çevrilmiş insanların psixologiyasını araşdıran filmlər (Rasim Ocaqov “Özgə ömür” (1987), Oqtay Mirqasımov “Şeytan göz qabağında” (1987), Vaqif Mustafayev “Yaramaz” (1988), Nicat Feyzullayev “Yaşa, qızıl balıq” (1988) və s.) çəkilir, yazıçılar hökumət əleyhinə fəaliyyətdə ittiham olunmaqdan qorxaraq gizlətdikləri əsərlərini üzə çıxarırlar. (Məhz, buna görə həmin 80-ci illər Azərbaycan ədəbiyyatında həm də “sandıq ədəbiyyatı dövrü” adını alıb).
Rejissor Vahid Talıbovun “Arzular.. Arzular” və “Lağım” adlı animasiya filmləri də 80-90-cı illərin ab-havasında yaranan ekran əsərlərindəndir. Hər iki film ikiölçülü cizgi animasiya texnikası (cel animation) ilə çəkilib.
Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında 1988-ci ildə istehsal olunmuş “Arzular.. Arzular” cizgi filminin ssenari müəllifi Yefim Abramov, quruluşçu rəssamı Nikolay Koşkin, operatoru Ramiz Ağayev, bəstəkarı Mobil Babayev, multiplikasiya rəssamları A. Panov və Vahid Talıbovdur.
“Yük”, “Çevrə” və “Qəribə adam” adlı üç novelladan ibarət olan cizgi filmi itirilmiş arzular və insanlara arzulamağı qadağan eləyən, onların şüurlarını nəzarətdə saxlayan cəmiyyət haqqındadı.
Bir körpənin ailəsi birlikdə xoşbəxt anlarını əks etdirən fotosilsilə-proloqla başlayan birinci novella – “Yük” reallaşmamış arzuların insan həyatında ağır yükə çevrilməyindən bəhs edir. Qəhrəman firavan həyat keçirən, gözəl arvadı, vəzifəsi, maşını və katibəsi olan bir şəxsdir. Onun adı yoxdur. Üstəlik filmboyu tamaşaçı onun özünü və üzünü də tam görmür – o, ya qapıdan çıxarkən baxdığı güzgüdəki kimi yarımçıqdır, ya da eynəyin arxasında gizlənib. Tamaşaçı onun yalnız əlini görür – bu əl mexaniki şəkildə qalstuku düzəldir, katibənin belini qucaqlayır, maşının şüşəşini, kabinetin pəncərəsini bağlayır – günəş şüalarının, yəni həyatın içəri girməsinə mane olur.
İnsanın zahiri görünüşü, üzü onu fiziki olaraq digər həmcinslərindən fərqləndirən və individuallaşdıran əsas əlamətlərdən biridi. Müəlliflər qəhrəmanı “üzsüz” eləməklə onun bir-birinə bənzəyən boz qapıların arxasında, pəncərəsiz evlərin içində monoton həyat yaşadığını, fərdiliyini itirdiyini göstərirlər. Tamaşaçı o üzü finalda – bütün film boyu öz parıltısı ilə qəhrəmanı narahat eləyən ulduzu (arzularını) mismarla parçalayanda görür – o, boz və yorğundur.
Filmin rejissoru Vahid Talıbov “Yük” novellasının ideyasını belə izah edir: “Hər insanın arzuları olur, onlara çatmağa can atır. Məsələn, azad olmaq istəyir, amma ona qovuşa bilmir. Onun üçün cızılmış xətt var və ona əməl eləməyə məcburdur. “Yük” filminin qəhrəmanı ona qoyulmuş sərhədləri keçə bilmədiyinə görə ulduzu (arzularını) mismarlayır. Çünki o ulduz ona lazım deyil”.[2]
“Çevrə” novellasında bir-birinə bənzəyən insan kütləsi robot kimi geyinir və işləyir, kvadrat istehsal edir. Qəflətən boşluğa axan kvadrat sıraları arasında ulduzlar görünür. Onlar, şleminin eynəkləri açılmış işçilərdən birinin cihazından çıxır. Gözləri açılanda robot sima qazanır, fərqlənir və insana çevrilir. Lakin hədələyən şəhadət barmağı formasında olan nəzarətçi aparat onu dərhal cəzalandırır və təkrar kütləyə qaytarır.
“Arzular.. Arzular” filminin sonuncu novellası – “Qəribə adam”da “Çevrə”dəki mövzu davam etdirilir. Burda hədələyici şəhadət barmağı formasında olan aparat-nəzarətçinin işarəsi ilə gah sağa, gah da sola doğru hərəkət edən kütlənin arasından bir nəfər qəflətən göydə parıldayan ulduzun işığını görür və ona sarı qaçır. Ulduzu ovcuna alır və.. ondan növbəti nəzarətçi-aparat düzəldir.
“Çevrə” novellası avtoritar rejimin, total nəzarətin hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə hər cür individuallıq nümayişinin cəzalandırıldığını əks etdirir.
“Qəribə adam”da isə bu mövzu daha da genişləndirilir. Qəhrəman işığın ardınca getməklə kütlədən fiziki olaraq ayrılsa da, onun qoyduğu çərçivələrdən kənara çıxmağı bacarmır. Qəhrəmanın idarə olunmağa alışmış şüuru işıqdan növbəti nəzarətçini yaradır.
“Arzular.. Arzular”ın ssenari müəllifi Yefim Abramov cizgi filminin ideyasının necə yarandığı haqqında danışarkən “düşünürəm ki, bütün dövrlərdə insan öz seçiminin arxasınca getməyi, ya da getməməyi seçməkdə azad olub – arzusunu həyata keçirməyə səy göstərsinmi, yoxsa onu əlçatmazlıq həddində saxlasın və hərdən düşüncələrində ona qayıtsın? Çox şey insanın özündən, xarakterindən, cəhdlərindən və əqidəsindən asılıdır. Şübhəsiz ki, bunda insanın yaşadığı cəmiyyət də böyük rol oynayır. Deyəsən, nə vaxtsa Marks deyib ki, məişət, cəmiyyət şüuru formalaşdırır. Bununla razılaşmamaq qeyri-mümkündür. İnsan cəmiyyətdə yaşayır və şəxsiyyətin əksər hədəflərini o müəyyənləşdirir. “Arzular… Arzular” filmində Vahid Talıbovla mən üç fərqli miniatürdə cəmiyyətin şəxsiyyətə təsiri haqqında danışmağa çalışmışıq. Biz göstərmək istəyirdik ki, yekrəng, simasız, boz cəmiyyət insan şüurunun bənzərsizliyini, qeyri-adiliyini yox eləyə, onu hamı kimi olmağa zorlaya bilər”, – deyir.[3]
Y.Abramovun sözlərinə görə, sovet dövründə belə bir filmi çəkmək mümkün olmazdı: “Filmdə danışılan əhvalat Qorbaçov yenidənqurmasının ən qızğın vaxtlarında yaranıb. Biz demək istəyirdik ki, artıq azad özünüifadə zamanı gəlib çatıb. Ən əsası isə bu film bir xəbərdarlıqdır. Biz seçdiyimiz mövzu ilə tamaşaçıya anlatmaq istəyirdik ki, güclü, məqsədyönlü, öz arzularına sadiq olsun, arzularını ictimai rəyin flügerinə çevirməsin”.[4]
“Arzular.. Arzular” cizgi filmi mavi, boz, ağ və qara kimi soyuq rənglərlə işlənib. Ki, bu da ritmik montaj və monoton musiqi ilə sintezdə məhkumluq duyğusunu daha da gücləndirir və tamaşaçıya işıq yeri qoymur. Bu baxımdan film, Corc Oruellin “1984” romanını xatırladır.
Rejissor Vahid Talıbov Sovet İttifaqında bütün sahələr kimi animasiya filmlərinin də mərkəzin-Moskvanın nəzarətində olduğunu söyləyir: “O dövrdə hər şey, yazılan əsərlər də, çəkilən filmlər də Moskvanın nəzarətində idi və mərkəzin rəyinə əsasən filmlər birinci, ikinci və üçüncü kateqoriyalara bölünürdü. Üçüncü kateqoriyaya daxil edilən filmi yalnız öz respublikanda göstərə bilərdin. Birinci və ikinci kateqoriya alan filmlərin isə bütün SSRİ ərazisində nümayişinə icazə verilirdi. “Arzular… Arzular” cizgi filmi birinci kateqoriyaya daxil edilmişdi. Filmin neqativləri hazırda Rusiya Dövlət Film Fondunda saxlanılır.”[5]
80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində əksər sovet respublikalarındakı kimi Azərbaycanda da müstəqillik uğrunda mübarizə başlamışdı, xalq 70 illik əsarətdən qurtulmağa can atırdı. Ancaq Otto Bismarkın dediyi kimi, “inqilabı dahilər düşünüb fanatlar həyata keçirdiyi” üçün o özü ilə həmişə ilk növbədə xaos gətirir. Azərbaycanda da belə olmuşdu. Bir tərəfdən Qarabağ müharibəsi və işğal olunan torpaqlarımızın dərdi, digər tərəfdən müstəqilliyini yenicə elan etmiş ölkədə hakimiyyət uğrunda gedən mübarizələr və gündən-günə kəskinləşən sosial problemlər ölkədə özbaşınalığın, xaosun yayılmasına yol açmışdı.
Vahid Talıbovun “Lağım” cizgi filmi də (1993), məhz, həmin illərdə baş verən hadisələrin təsiri ilə yaranıb. Filmin ssenari müəllifi Aydın Dadaşov, operatoru Antonina Korotnitskaya, rəssamı Rafiz İsmayılov, bəstəkarı Mobil Babayevdir.
“Azanfilm” Studiyası və “Azərbaycantelefilm”in birgə istehsalı olan cizgi filmində hadisələr həbsxanada baş verir. Bir qrup dustaq yemək yedikləri qaşıqlarla lağım qazaraq qaçmaq istəyir. Günlərin bir günü həbsxana rəisi amnistiya verildiyi barədə teleqram alır və nəzarətçilərə dustaqları buraxmağı əmr eləyir. Əmri eşidən nəzarətçilər kameraların qapılarını açır və özləri dustaqlardan əvvəl formalarını soyunub həbsxananı tərk eləyirlər. Amnistiyaya düşdüklərindən xəbərsiz qalan dustaqlar isə qazdıqları lağım vasitəsilə azadlığa çıxırlar. Lakin bayırda gördükləri ölkə – daha doğrusu, ondan qalan xarabalıq xoşlarına gəlmir. Həbsxanaya qayıdan dustaqlar keçmiş nəzarətçilərini də özləri ilə gətirirlər. Ancaq bu dəfə yerlər dəyişir – köhnə dustaqlar nəzarətçilərə, nəzarətçilər isə dustağa çevrilirlər. İndi lağım qazmaq növbəsi keçmiş nəzarətçi, indiki dustaqlaqrındır.
Bu pritça-filmdə dağıntılar arasında ucalan, üzərində qarğalar uçuşan həbsxana xırdalı-böyüklü yüzlərlə xalqın qəfəsinə çevrilmiş, onların taleyi ilə oynamış Sovet İttifaqının rəmzidir. Hamı illər boyu ordan qaçmağa can atırdı, amma bir gün arzuladıqları azadlığa qovuşanda qarşılaşdıqları mənzərədən məyus olmuşdular.
Gürcü rejissoru Rezo Qiqineişvili sovet Gürcüstanından bəhs eləyən “Girovlar” filmindən danışanda “Sovet İttifaqı bizim şüurlarımızdan hələ silinməyib, çünki müəyyən mənada hələ ordan çıxa bilməmişik” söyləyirdi.[6]
“Lağım” filminin qəhrəmanları da şüurlarından sovet dönəmini silə bilməyən, buna görə də yeni qurulmuş dövlətdə köhnə qaydalarla yaşamağa davam eləyənlərdir. Filmdə bütün personajlar – dustaqlar da, nəzarətçilər də eyni simadadırlar. Onları bir-birindən təkcə geyimləri və bığları fərqləndirir. Kütlənin siması olmur.
1993-cü ildə çəkilmiş “Lağım” cizgi filmini, 93-cü ildən sonra addım-addım totalitarizmə qayıdan müstəqil Azərbaycan üçün peyğəmbərlik də adlandırmaq olar.
Əfsus ki, sonrakı illərdə, xüsusilə də, 2000-lərdə Azərbaycan animasiya sənəti fəaliyyətini təbliğat-vətənpərvərlik filmləri ilə məhdudlaşdırdı və ölkədəki sosial mühit, gerçək həyat haqqında danışmaqdan imtina etdi.
[1] УМРИХИН, Александр: “Эра гласности”: последний вздох Советского Союза [“Aşkarlıq erası”: Sovet İttifaqının son nəfəsi”]. TVC.ru [online]. 27.02.2015. [Daxil olunan tarix 21.02.2017]. <http://www.tvc.ru/news/show/id/60069>
[2] “Arzular… Arzular” filminin rejissoru Vahid Talıbovla müsahibə, 20.02.2017.
[3] Cizgi filminin ssenari müəllifi Yefim Abramovla müsahibə, 16.02.2017.
[4] Cizgi filminin ssenari müəllifi Yefim Abramovla müsahibə, 16.02.2017.
[5] Filmin rejissoru Vahid Talıbovla müsahibə, 20.02.2017.
[6] ГИГИНЕИШВИЛИ, Резо: В «Заложниках» правда жизни и поведение артистов для меня были важнее, чем законы драматургии [“Girovlar” filmində həyat həqiqətləri və aktyorların davranışı mənim üçün dramaturgiya qanunlarından daha vacib idi]. Proficinema.ru [online]. 15.02.2017. [Daxil olunan tarix 21.02.2017]. <http://www.proficinema.ru/questions-problems/interviews/detail.php?ID=216235>
Aygün Aslanlı