Ekranlaşdırma: “Ondan yaxşı qardaş yox idi”

Atama ithaf edirəm

Bəzi ədəbiyyatşünasların və əsl nəsrin nə olduğunu bilən insanların qənaətinə görə, atamın “Ondan yaxşı qardaş yox idi” əsəri dünya ədəbiyyatında hadisə sayı­la bilər. Sözügedən povest “Novıy mir” jurnalının 1973-cü ildəki onuncu sayında işıq üzü görmüşdü. O vaxt sək­kiz yaşım var idi. Bu əsəri məhz mənim ekranlaşdırmamı arzulayırdı atam. Bu­nu dəqiq bilirdim, çünki bu barədə özü mənə demişdi.

Atamın həyatımdakı yerini dərk etdiyim andan etibarən, erkən uşaqlıq dövrüm­lə bağlı təhtəlşüurumun dərin qatlarında uyuyan görüntü və xatirələr fonunda atam Maqsudu mən öz Tanrım kimi dərk etmişdim. Bu təəssürat bütün ömrüm boyu davam etdi.

Dəqiq xatirimdədir: hələlik ayaq açıb-yerimədiyim üçün mən atamın mənzilində döşəməyə sərilən iriölçülü qrizli ayısının xəzi üzərində iməkləyi­rəm. Xəzdə ayının dırnaqları da var və bunların hər biri elə mənim ov­cum boydadır. Qrizli ayıları çox təh­lü­kəli heyvan sayılırlar. Bu xəzi atam Şimal bölgələrinə ekspe­di­si­ya zamanı əldə edibmiş. Budur, mən ata­mın ov qənimətinin üzərində iməkləyi­rəm, şirin ət­rinə alışdığım siqarın yuxarılara doğru yüksələn dalğalarının arasından isə Tanrım məni süzür.

Tanrım tamamilə bəxtəvər halda dünya­nı süzür, mən isə bu xoşbəxt kosmo­sun bir parçasıyam: bunu dəqiq bili­rəm, çünki bu barədə atamın özündən eşitmi­şəm.

Tanrım nəhəng birisiydi, kərgədan qə­dər güclü idi, Tanrımın başı daz idi, Tanrımın bığları vardı, Tanrımdan odekolon qoxusu gəlirdi, həmin odekolonun markasını mən hələ də başqalarından daha üstün tuturam.

Çevrəsini ətirli tüstü dalğalarının bü­rü­­məsinin səbəbi isə onun siqar çəkməsi idi. Tütün yarpaqlarından eşilib hazırlanan o si­qa­rın üzərində kağızdan qurşaq var, tərbi­yə gör­müş insan kimi atam növbəti siqa­rını yan­dırmazdan əvvəl, adətən, o qurşağı açır. Siqarın közərən ucu isə avtomobillərdə­ki xüsu­si alışqanları xatırladır.

Şəhərimizdə atamdan başqa heç kəs siqar çəkməzdi, ən azından, mən o vaxt belə bi­rinə rast gəlməmişdim. Adətən, kovboylar və qanqsterlər siqar çəkirlər, onları isə atamın məni yanına salıb apardığı “Dənizçi klubu”nda nümayiş olunan köhnə amerikan filmlərində gör­müşdüm. Siqar qutularından ibarət kolleksiyam sinif yoldaşlarımın həsəd və qibtə hədəfinə çevrildiyindən özümü xoşbəxt adam sayırdım. Bunların arasında taxta və metal qutu­la­ra daha çox rast gəlirdik, siqarın ətrini tam qoruduğu üçün atam məhz taxta qutula­ra üstünlük verirdi. Onların üzərin­dəki təsvirlər də daha rəngarəng və gözoxşayan olurdu. Adətən, orada aşiq Romeonu gö­rərdin: o, çox hündür olmayan məhəccə­rin balyustradası üzərindən öz sevgilisi Cülyettaya doğru uzanırdı. Qutuların üzərində başqa möv­zularda təsvirlərə də rast gəlirdik, amma bunların hamısının ətrafında bir qayda olaraq qızıl medallar düzülürdü. Bakıda buna bənzər ikinci kolleksiya əmioğlum Farikdə (Fərhad) var idi.

Ca­van vaxtlarında boksla məşğul olan atam, ümumiyyətlə, siqaret çək­məz­miş. Tütünə sonradan qurşanıbmış.

Zərərli sayılan bu vərdiş isə onda, Kuba inqilabının lideri Fidel Kastronun təsiri altında yaranmışdı. Atam yetərincə iri cüssəli idi və bu özəlliyi ilə ətrafım­dakı insanların əksəriyyətindən seçilir­di. O, şəhərimizin ağır çəkidə çempionu da olmuşdu. Dəli-dolu insan sayılırdı. Kim isə öz cızığından çıxanda həddini bildirmək­dən ötrü atam onunla əlbəyaxa dalaşırdı. Hələ milis şöbəsinə də aparılmışdı. Bə­zən sözügedən davalar vaxtı kiçik qardaşı Rüstəm də ona qoşulurdu.

Əmim Rüstəm də ağırçə­ki­li boksçu idi. Atam qədər çılğın olmasa da, nadir hallarda, həm də içinə düşdüyü vəziyyətlə bağlı o da eyni­lə atam qədər aqressiv davrana bilirdi. Şəhərdə kriminal vəziyyət qənaət­bəxş olmadığı dövrlərdə bu iki qardaş vaxta­şırı dava-dalaşa qatılırdılar, həm də baxmazdılar o yer dalaşmaq üçün əl­verişlidir, yoxsa hansısa restoran, rəqs meydançası, qatar vaqonu, vağ­zal, avtobus, ya da adicə küçədir.

Onların arasındakı dərin bağlılıq atamın bir müddət sonra qələmə alacağı, mə­nim isə çox sonralar ekranlaşdıracağım kitabın personajı olacaq qar­daşlar arasındakı münasibətdən zərrəcə fərq­lənmirdi.

Rüstəm əmim qardaşı Maqsudu və məni hədsiz dərəcədə sevirdi, atam isə qar­daşı Rüstəmə və onun oğlu Farikə ürəkdən bağlı idi. Amma dünyada ən çox atam məni sevirdi. Bunu də­qiq bilirdim, çünki bunu mənə özü etiraf etmişdi.

Bir dəfə atam, Rüstəm əmi, Farik və mən taksidə gedirdik. Aradan xeyli vaxt ötdüyündən hara və hansı məqsədlə get­diyimiz artıq yadımdan çıxıb. Onda mənim və qardaşım Farikin təqribən beş yaşımız olardı. Dəqiq xatirimdədir: ipindən tutduğum qırmızı şar maşının pəncərəsindən ba­yı­ra uzanaraq havada ora-bura yellə­nirdi.

O narahatlıq dolu dövrdə şəhərin küçələrin­də hər cür avara-dələduz dəstələri dolaşırdı. İmkanlı adamlardan pul qo­paran bu nakəslərə heç kəs baş qoşmur­du. Həmin gün mənim üfürmə şarım da o cür dəstələrdən birinin hədəfinə çevrildi. Min­diyimiz taksi işıqforun qırmızı işığında dayananda, dediyim o avara ca­vanlardan biri yolu keçərkən yaxınlaşıb siqaretini mənim şarıma toxundurdu və şar… partladı. Hər halda bu qa­ba hərəkətdə gülməli bir məqam gördükləri üçün həmin dəstədən, qəflətən, həm də ədabaz bir hırıltı qopdu. 

Amma bu hırıldaşma çox sürmədi. Maşınımızın qapıları açıldı, ön oturacaqda əyləşən atam ilə sürücünün arxasındakı yerdə oturan Rüstəm əmim maşından düşdülər. Atam hələ də siqarını tüstülədirdi və bu­ru­laraq havaya qalxan ətirli tüstü kino çəkilişlərində istifadə olunan saxta tüstünü xatırlatdığından yaşanan bu mənzərəyə xüsusi gözəllik, təkrarsız ovqat qatır­dı. Atam siqarını ağzından çıxarmadan o həriflərə üç dənə sərrast nokaut zər­bəsi, Rüstəm əmi isə bir təmiz nokaut və iki dənə də dərin nokdaun zərbəsi endirdi.

Bu qısa müddətdə baş verən hadisəyə mən sanki sürətli rejimdə tamaşa edirdim. Tezliklə qırmızı işıq sarı ilə əvəzləndi, yaşıl işıq yanana qədər isə bu iki qardaş tələsmədən geri qayıtdı, üzərinə azacıq qan sıçramışdı. Taksidə öz yerləri­ni tutdular və biz yolumuza davam etdik. Xuliqanlar isə onlar üçün nəhs sayıla­caq o yol kəsişməsində, asfaltın üstün­də tirtap düşüb qaldılar. Əmioğlum Fa­riklə birlikdə biz sonralar bu heyrətamiz olaydan bir-birimizə ağızdolusu, həm də dönə-dönə bəhs edəcəkdik.

Həmişə atama oxşamağa çalışırdım, hət­ta onun yerişini də yamsılayırdım – qəddi­mi bir az önə əyir, dirsəklərimi gövdəmdən aralı tuturdum, çünki güclü bazularımın onları məhz o şəkildə tutmama imkan verəcəyindən tam arxayın idim. Bu davranışlarım Farikin mənimlə vaxtaşırı məzələnməsinə, məni yamsı­la­masına əsas verirdi, hərçənd buna görə mən ondan zərrəcə inciməzdim: axı, əmioğlum Farik mənim ən yaxın həmdəmim idi. Sonralar mən də, atam kimi, boksla məşğul oldum və o özü mə­ni “Dinamo” cəmiyyətinin boks seksiya­sına apardı, orada atamın dostu, “Ya­kut” ayamalı keçmiş boksçu Yevgeni Nikolayeviç məşqçi işləyirdi.

Mən hələ yeniyetmə olanda bu “Yakut” altmış kiloqrama qədərki idmançılar arasında SSRİ prizinə layiq görülübmüş və par­lamağa başlayan bir boks ulduzu sayılır­mış. Amma avtoqəza zamanı al­dı­ğı xə­sa­rət təkrar rinqə çıxmasına ma­neçilik törətdiyindən o, məşqçi olmaq qərarına gəlibmiş. “Yakut” şəhərimizin əsl boks əfsa­nəsi idi və mənə, öz dostunun oğ­luna yum­ruq savaşının sirlərini öyrə­dirdi. Amma mən idmanda elə də böyük uğurlar qazanmadım: nəinki atam kimi şəhər çempionu oldum, hət­ta şəhər miqyaslı yarışlara da qatıla bil­mədim. Bundan hədsiz dərəcədə məyus olduğumu görəndə, mənə tə­səlli vermək üçün atam müdrik sözlərini işə saldı. 

Olimpiya növlərindən sayılan bu qədim və nəcib idmanın ən başlıca cəhəti on­da­dır ki, məşqlər əsnasında idmançının üz-gözünə vaxtaşırı endirilən zərbələr gələcəkdə, həm də gündəlik həyatda alacağı digər zərbələrə qarşı onun psixoloji dözümünü artırır. Boksla məşğul olan adam sifətinə endirilən zərbədən əsla sarsılmır və həmişə cavab zərbəsi­ üçün hazırlıqlı olur. Bu fikri də mə­nə atam özü aşılamışdı.

Sonralar üz-gözümə nə qədər zərbələr vurulsa da, mən heç vaxt çəkinmədim: əlbət­tə, dərin nokauta düşdüyüm mə­qamları çıxmaq şərtilə – həmişə, hər yerdə qar­şımdakının cavabını verdim.

Rüstəm əmim deyirdi ki, atamı görüncə, mən bir Toplan qədər xoşhallanıram. Heç şübhəsiz, ona bir Tanrı qədər tapındığı­mı vurğulamaq daha doğru olardı, am­ma Rüstəm əmimin gəldiyi qənaət də haqlı sayılmalıydı.

Rüstəm əmimin qardaşına bəslədiyi sonsuz sevgi və ehtiram bir baxıma atamın yazdığı və mənim də ekranlaşdırdığım “Ondan yaxşı qardaş yox idi” povestin­də Simurqun böyük qardaşı Cəlil müəl­li­mə bəslədiyi hisslərdən əsla fərqlənmirdi. Başqa cür ola da bilməzdi.

Atam qadınları qiymətləndirməkdə misilsiz sərraf və bi­li­ci idi! Çoxşaxəli qadın təbiətilə bağlı dərin bilikləri sayəsində atam Vene­si­ya­da keçirilən gözəllik müsabiqə­sində hətta xüsusi mükafat da almışdı. Bunun necə baş verdiyini mən dəqiq bilirəm, çünki bu barədə atam özü mənə danışmışdı.

Bir dəfə Venesiyada ikən atam gözəllik müsabiqəsində münsif olmaq barədə təklif alır. Ona suların qoynunda salınmış bu əsrarəngiz şəhərin ən gözəl, ən ləyaqətli qızı­nın güzəştsiz bir şəkildə seçilməsi barədə qərar çıxarmaq tapşırılır. Venesiya öz gözəllərilə məşhur olduğu üçün dəqiq bir qərara gəl­mək çətin məsələ imiş, çünki yerli xa­nımlar öz zahiri görkəmlərilə yanaşı, par­laq zəkaları ilə də tanınıblar, onlar ədəbiy­yat, coğrafiya və dəqiq elmlər barədə də yetərincə geniş biliklərilə seçilirlər.

Mərhələlər üzrə keçirilən yarışmada hər dövrənin sonunda xanımlara sıfır ilə on arasında dəyişən xallar verilirmiş.

Gözəllik müsabiqəsinin başlanğıc mərhə­ləsi “İntuitiv söhbət” adlanırmış, bura­da xanımın oxuduğu mətnə və ən müx­təlif suallara cavab verərkən onun səsində ya­ra­nan çalara görə jüri heyəti həmin id­diaçının hansı daxili gözəlliyə sa­hib olduğuna qərar verməliymiş.

Təbii ki, xanım daxili məntiqə əsaslanıb suallara cavab verməliydi, bu isə hər iştirakçıya nəsib olmurmuş. Xanımlardan biri, həm də hədsiz gözoxşayanı, ona ünvanlanan sualların heç birinə cavab verə bilmir. Çünki de­yib-gülməyi sevən bu qız hər müraciət zamanı qapıldığı isterik qəhqəhələr uc­batından sualları cavabsız buraxırmış. Elə bu səbəbdən də tezliklə o, yarışmanı tərk etməyə məcbur qalır. Qalan iyirmi doqquz qız isə sınaqlardan çıxmağı ba­carır və təxminən, eyni səviyyədə xal toplayır. Jüri üzvləri onların çıxışlarını dörd ilə altı arasında dəyişən xallara layiq görür.  

Müsabiqənin bu ilk dövrəsində atam iştirakçılardan birini ən yüksək xal sayılan on bala layiq görür. Qadın gözəlliyinin tanınmış biliciləri və qiymətləndirmədə obyektivliyi hər vəchlə qorumağa çalışan jüri üzvləri atamın bu gözlənilməz hə­rə­kətinə heyrətlənir və qismən çaşqın­lıq da keçirirlər.

Müsabiqə isə davam edir. Yarışma iştirak­çıları növbəti mərhələdə musiqi mü­şayiəti olmadan öz vokal bacarıq­larını jüri və tamaşaçılar qarşısında nü­mayiş etdirməli, təkbaşına qısa bir rəqs ifa etməli, uzun ətəkli ziyafət geyimin­də podium boyunca şəstlə var-gəl eləməli, son­ra isə bədənlərindəki ən cüzi qüsuru da ortaya çıxaracaq bikinidə səhnədən keçməli idilər.

Atamın hələ ilk mərhələdə, əsl uzaqgörən­liklə bəyəndiyi iştirakçı qız yarışın bü­tün mərhələlərini geridə qoyaraq, qalib seçildiyi zaman oradakı hər kəs dərin heyrət hissinə qapılır. Yaşanan güc­lü təəssüratın təsirilə jüri üzvləri möv­cud reqlamenti pozaraq, “Jürinin ən sər­raf üzvü” adlı xüsusi mükafat təsis edirlər və atamı ona layiq görürlər.

Jüri heyətindən biri aşkar qibtə hissiylə ondan soruşur:

– Axı, siz italyanca bilmirsiniz?

Atam gülümsəyərək:

– Siz bu qənaətdəsiniz?! – deyir.

O bi­lir­di ki, intuitiv söhbətə qoşulmaq və ya­rışmanın qalibini öncədən, sırf fəhm­lə təyin etməkdən ötrü italyan dilini bilmək vacib deyil. Yeri gəlmiş­kən, elə mən də, atam kimi, heç bir xa­rici dil bilmirəm.

O vaxt çəkilən fotoların birində Venesiya şəhərinin həmin o gözəl qızı, əyninə mini ətək geyinən, çiyninə “Venesiya gözəli” titulu yazılan lenti salan o sarı saçlı, iri gözlü xanım atama öz səmimi təşəkkürünü bildirir, çünki məhz onun seçimi həm jürinin yekun rəyini, həm də şəkildəki qızın taleyini fərqli bir məcraya salmışdı.

Üzərinə latın dilində “Daxili məğzi görə­nə” sözləri yazılmış, al qırmızı rəngli Venesiya şüşəsindən hazırlanmış kuboku da atama məhz o qız təqdim edibmiş.

On­da cəmi üç yaşım var idi. Həmin kuboku atam öz kitab rəfində saxlayırdı. O cür mükafata layiq görülməyi mən bütün ömrüm boyu arzulamışam!

Həmin əhvalatın məğzində mənim kino sənətinə marağım və şüuraltı səviyyə­də ona can atmam dayanırmış. Bunun­la bağlı mən atama səmimi etirafımı elədim, o da mənə söz verdi ki, peşə-sənət seçimində hansısa ötəri məqamlara əsaslanmaq ayıb-filan sayılmır və bu cür həvəs, heç şübhəsiz, gec-tez öz bəhrəsini verəcək. Hə, atamın özü məni əmin eləmişdi!

İllər sonra, gələcəkdə, Venesiya festivalının “Gü­müş şir” ödülünü aldığım zaman Rüs­təm əmim buna hədsiz dərəcədə sevin­miş və demişdi ki, artıq özümü dünya kinematoqrafiyasının xadimi saya bilərəm. Atamın da sevinci­nin həddi-hüdudu yox idi, ancaq özü­mə toxtaqlıq vermədiyim üçün mə­n niyə qızıl yox, məhz gümüş müka­fata layiq görüldüyümü onlardan soruşdum. Atam ciddi görkəm aldı. Özümə onunla haqq qazandırdım ki, qısametrajlı bir filmə olsa-olsa, gümüş mükafat düşər də. Atam bildirdi ki, əgər bu sahədə yetərincə çalışıb can qoysan, nə vaxtsa elə qızıl mükafatı da alarsan. 

Uşaqlıqdan bəri atamı sevindirməyə can atdığım üçün böyüyəndən sonra da kino sahəsində aldığım mükafatları hər dəfə mütləq gətirib ona göstərirdim.

Atam özü də inanırdı ki, “Ondan yaxşı qardaş yox idi” povesti onun yazdıqlarının ən uğurlusudur.

Atamla əsla mübahisə etməzdim, am­ma onun əsərlərindən mənim ən çox bəyəndi­yim “Truskavesə kim gedəcək?” idi. Həmin əsərdə atam küçədə qızla necə maneəsiz tanış olmağın üsulunu, bun­dan öncə isə asan ələ gələn qızın özəl­liklərini öz oxucusuna öyrədirdi. Bu baxımdan əmioğlum Farik ilə mən sözügedən povesti əyləncəli, cinsi möv­zuda bir əsər kimi dəyərləndirirdik.

O povesti hə­lə də sevgi haqqında oxuduğum ən təsirli əsər sayıram. Mən kino çək­mə­yin sirlərini öyrənənə qədər o po­ves­ti başqaları ekranlaşdıracaqdı.

Sonralar anladım ki, atam haqlı imiş. “Ondan yaxşı qardaş yox idi”ni özünün ən önəmli əsəri saydığı üçün mən povest əsasında çəkdiyim filmi ona göstərsəm də, bəzən buna görə heyifsilənirəm. Atam da, eynilə kitabın qəhrəmanı Cəlil kimi, öz kiçik qardaşı Rüstəmi sevir, onun uğurlarına ürəkdən sevinirdi, Rüstəm əmim isə, əsərdəki Simurq qədər, öz bö­yük qardaşı Maqsudu sevir, onunla öyünürdü. Qardaşlar heç vaxt öz oğullarını unutmur, həmişə onların qeydinə qalırdılar. Hər ikisinin eyni vaxtda ölmə ehtimalını nəzərə alaraq onlar öz aralarında bir razılığa gəlmişdilər və onun şərtləri­nə həmişə, istənilən şəraitdə, həm də qeyd-şərtsiz riayət etmişdilər. Fa­riklə mən başsız qalmayaq deyə, atam­la Rüstəm heç vaxt eyni təyyarə­də uçmazmışlar, yəni aralarındakı razı­laşmanı pozmurmuşlar. Heç vaxt eyni aviareysə bilet almayan bu qardaşlar vaxtaşırı harasa uçurmuşlar.

Onların həyat tərzləri böyük bir səyahəti xatırladırdı, pyesləri onlarla teatr­da oynanılırdı, ssenariləri ən müxtəlif kinostudiyalarda ekranlaşdırı­lırdı, ro­man və novellaları ədəbi jurnal­larda və ya ayrıca nəşrlər şəklində çap olun­maq­la yanaşı, hələ xarici dillərə də tərcü­mə olunurdu. Tale bu qardaşlara çox nemət bəxş eləmişdi, ancaq onlar da talelərinə heç borclu qalmamışdılar.

Atamla Rüstəm əmi “Qoca və dəniz” əsərini çox bəyənir, bu povesti yüksək sənət əsəri sayırdılar. O hekayədə xeyli iri bir balıq ovlayan ahıl balıqçıdan və ondan balıqçı peşəsinin sirlərini öyrənməklə, özü də nə vaxtsa eynilə bu cür iri balıq tutmağı arzulayan oğ­lan­dan bəhs olunur. Sözügedən povesti ilk dəfə oxuduğum zaman mən onun də­rin mahiyyətini tam anlamaqda çə­tinlik çəkmiş, adları qarışdırmış, hətta atamla söhbət əsnasında əsərin adını təhrif edərək “Qoca və balıq” şəklində dilə gətirmişdim.

Atam buna bir xeyli gülmüşdü, bu məqamı Rüstəm əmiyə və Farikə də danışanda onlar da uğunub getmişdilər. Mən də Farikə irad tutmuşdum ki, özün “Qoca və dəniz”i oxumamısan, ona görə də əsəri oxuyan, amma sırf yadında qalmadığı üçün onun adını fərqli şəkildə deyən dostuna gülməyə sənin haqqın çatmır. O da mənə dedi ki, sən də indiyədək “Kventin Dorvard”ı oxumamısan, ona görə də, şotland atıcısı Kventinin gözəl qrafinya de Kruaya bəslədiyi sevgidən yerli-dibli xəbərsiz­sən. Mən isə söz altında qalmayıb Farikə dedim ki, hələ də “Kapitan Bladın ma­cəraları” ilə tanış olmadığı üçün o, cəsur pirat Bladın Arabella Bişopu necə hərarətlə sevdiyindən agah deyil.

Heminquey dünyadan köçəndən bir neçə il sonra atam Havanaya səfərə gedibmiş. Orada yazıçının yaşadığı evi gör­mək istəyib, ancaq Kubada inqilab təzəcə qələbə çaldığından həmin ev hələlik milliləşdirilməyibmiş və orada heç kəs yaşamırmış, yəni ev boş imiş. Sonralar atam vaxtaşırı təkrarlayırdı:

– Həə, o vaxt mən tərəqqipərvər ameri­kan yazıçısı Ernest Heminqueyin yaşa­dığı həmin evi görməyi hədsiz dərəcədə arzu­layırdım.

Kubada ünsiyyət qurduğu hər kəs bu mə­sələdə ona yardım edəcəyini vəd edərkən bir qayda olaraq “manya­na” sözünü işlədirmiş: bu isə ispanca “sa­bah” mənasına gəlir. Amma səhəri gün verilən vədlər unudulub-gedirmiş, heç nə dəyişmirmiş, təkrar yazarın evini görmək barədə arzusunu dilə gətirincə, atam yenə o “manyana” sözünü eşidirmiş. Əslinə qalsa, atam görməli yerlər və xatirə guşələriylə ta­nış­lıq üçün elə də sinov getməzdi, ancaq qarşılaşdığı belə biganəlikdən ürəyi yamanca sıxılırmış. Artıq səfər müddəti bitmək üzrəymiş, amma atamın başını hələ də vərdiş elədiyi “manyana” vədiylə qatırmışlar.

Vətənə dönməzdən bir gün əvvəl Mosk­vadan gələn yazıçılarla Fidel Kastronun rəsmi protokol üzrə planlanan görüşü keçirilir. Görüş vaxtı çəkilən fotoları bəlkə qəzetlərdə görmək olar, ancaq həmin rəsmi qəbulda yaşanan kiçicik bir epizod barədə mətbuat heç nə yazmayıb.

Gö­rü­şün sonunda sırf nəzakət xatirinə Fidel Kastro qonaqlara bir sual ünvanlayıb və əvvəlcədən bilirmiş ki, buna cavab olaraq hər hansı istək­-filan səslənməyəcək. Soru­şub ki, hansısa arzularını gerçəkləşdirmək­də şəxsən özünün sovet yazarlarına köməyi dəyə bilərmi?

Bu məqamda atam dillənib:

– Əgər sizin üçün müşkül de­­yilsə, mən Heminqueyin evini gör­mək istərdim.

Komandante çiyinlərini çəkərək deyib:

– Bunun nəyi müşkülmüş ki?!

Sonra isə əlavə edib:

– Manyana.

Bu cavabı eşidən atam öz mənalı təbəssü­münü gizlədə bilməyincə, Fidel ma­raq­lanıb:

– Niyə gülümsədiniz ki?!

Atam vəziyyəti izah eləyib:

– Bilirsiniz, Komandante, bir həftədir sizin Azadlıq adasındayam, hər səhər Heminqueyin evini ziyarət etmək ba­rə­də istəyimi dilə gətirir və hər gün bu sehrli “manyana” sözünü eşidirəm. O kəl­mə məndən ötrü artıq “Heç vaxt” mə­nasına gəlməkdədir.

Fidel anında eyhamı anlayıb, özünün ağappaq dişlərini göstərərək qəhqəhə çəkəndən sonra heç gözlənilmədən atamla birgə siqar çəkmək arzusunu dilə gətirib.

Fidel tütünün və ədəbiyyatın hədsiz düşkün biri olub. Atamla birlikdə prezident sarayının eyvanına çıxıblar, bürkülü hava­nı xəfiflədən iri sərinkeşin altında əy­ləşərək hərəyə bir “Koibe” siqarı çəkiblər. Həmin axşam Fidel Kastro ata­mı təkcə siqar çəkməyə alışdır­ma­yıb, həm də ona bu qədim ənənə ilə bağlı xeyli maraqlı məqam­lardan söz açıb. Bu səmimi görüşdən şirin xatirə kimi isə ona şəxsi siqar kolleksiyasın­dan bir qutu hədiyyə edib. Ayrıldıqları zaman çiyninə toxunaraq Komandan­te o yığcam “manyana” sözünü təkrar dilinə gətirib.

Səhəri gün tezdən atamın qaldığı otağın qapısı astadan döyülüb. Qapını açanda kandarda mülki geyimli, amma pencəklərinin altındakı koburada “Kolt” markalı tapançaları olan iki nəfərin dayandığını görüb. Onlardan biri deyib:

– Sabahınız xeyir, sinyor Maqsud. Hemin­queyin evinə ekskursiya əsnasında sizi müşayiət etməkdən dərin məmnun­luq duyardıq.

İkinci kişi isə səsinə fərqli ifadə verərək bildirib:

– Əgər Komandante sizə “manyana” deyibsə, sözü – sözdür!

Atam təmkinlə siqarın üzərindəki kağız halqanı açıb: Fidel ona izah edibmiş ki, qarşısındakı adam bu cür bahalı bir həzzin arzusundadırsa, onu utandır­mamaq üçün nəzakətli insan məhz belə davranmalıdır. Qutunun üstünə çəkməklə alışdırdığı kibrit çöpünü ba­şıa­şağı tutub, sonra isə üfürərək söndü­rüb. Yanmış kibrit çöpünü barmaqları­nın arasında ovuşdurub, uc qism siv­ri hala gələndən sonra onu siqarın gövdəsinə sancıb. Fidel Kastro özü gilyotindən heç ya­rarlanmazmış, deyirmiş ki, o cür vasi­tələr ucbatından siqarı formalaşdıran incə qatlar bir-birindən, tədricən, aralanmağa başlayır.

Heminqueyin okeanın sahilindəki evinin yanında dayanan atam əllə bükülən si­qa­rını tüstülədib: Kastronun dediyi­nə görə, kubalı qadınlar tütün yarpaq­larını öz kök budlarının üstündə eşdikləri zaman siqara çökən tər qoxusu ona xüsusi və təkrarsız bir tam qatırmış. O vaxta qədər atam bu zərərli vərdişdən hər vəchlə uzaq du­rurmuş, hərçənd onun həmin vaxtlarını mən görməmişdim. Hədiyyəlik siqar qutu­sundan sonra isə o, tütündən asılı vəziyyətə düşüb. Elə mən də gec yaşda, yəni id­mandan uzaqlaşandan sonra, tütün çəkməyə başlamış­dım.

Eynilə atam kimi, mən də tütün düşkü­nüyəm və bu vərdişin, atam qədər, elə mənə də zərər verdiyinin fərqindəyəm. Hərçənd ata­mın yanında heç vaxt siqaret tüstü­lətməzdim, hətta özüm ata olanda və atamı öz nəvələrinə tanıdan­da da bu qaydaya riayət edəcəkdim.

Kubaya səfərindən sonra atam Rüstəm əmiyə etiraf edibmiş ki, okeanın o tayına səfər edənə qədər mən Sovet qurulu­şu ilə müsəlmanlığın sintezindən daha qorxunc bir şeyi heç ağlıma gətirməzdim, indi isə əminəm ki, tropik ölkələrdə qu­rulan Sovet rejimi bundan qat-qat be­tər­miş. O vaxt bu fikrin məğzini anlaya bilməmişdim, atam da bunu mənə izah eləməyə gərək bilmədi.

Uzun illərdən sonra Kubaya səfərim za­manı mən artıq Heminqueyin ev-muzey şəklində fəaliyyət göstərən məskənini ziyarət elədim. Ola bilsin, Komandanteni bu muzeyi ya­ratmağa təşviq edən də elə atam olmuş­du.

Adətən, yazarların yaşadığı evlərdə onla­rın ev-muzeyini yaradırlar, atamın da Bakıda ev-muzeyi var, ancaq ora ata­mın evi sayıla bilməz, çünki atam heç vaxt orada yaşamayıb, Kubadakı deyil, bizdəki in­qi­laba, yəni 1917-ci ilə qədər, həmin ev­də atamın nənəsi öz ailəsiylə məs­kun­laşıbmış.

Öz şəxsi evini isə atam bir qədər gec, yəni ömrünün əsas kitabı saydığı “On­dan yaxşı qardaş yox idi” povestini biti­rəndən sonra tikdirdi. O əsərin yazıl­ma­sıyla bağlı məzəli bir əhvalat yadıma düşdü.

Bu əhvalat baş verdiyi zaman heç kəsə, xüsusilə də atama, məzəli-zad gəlmə­mişdi, çünki o ərəfədə necə dərin təlaş keçirirdisə, bunun böyüyərək əsəb sarsıntısına keçmə ehtimalı heç birimizdə şübhə do­ğur­murdu.

Atamın öz povestini tamamladığı həmin yay mövsümündə biz dördümüz dəniz­kə­narı bir pansionatın kottecində məs­kunlaşmışdıq. Atam və Rüstəm əmi ora­da iki ayrı mənzil kirayələmişdilər: əmim­­lə Farik birinci, atamla mən isə ikinci mərtəbədə yaşayırdıq.

Fariklə mənim ova çıxdığımız həmin gü­nün səhəri güclü külək əsməyə başlamışdı.

Üstündən uzun illər ötdükdən sonra dönüb geriyə baxanda anlayıram ki, uşaq ikən əmioğlum Fariklə mən ata­mın uşaqlar üçün yazdığı o yeniyetmə qəhrəmanları xatırladırıq. Hərçənd atam həmin əhvalatları uydurub qələ­mə alanda Fariklə mən hələ dünyaya gəlməyə fürsət tapmamışdıq.

Farik də, mən də yetərincə təcrübəli, peşəkar ovçu idik. Təcrübəli olmağımızın sübutu kimi isə balıqqulağılardan hazırladığımız boyunbağıları və flomaster­lər­dən yararlanaraq, üz-gözümüzü cürbə­cür rənglərə boyamamızı misal gətirə bilərəm. Quş ovuna çıxarkən, adətən, özümüzlə ox-yay və bıçaq götürürdük.

Söyüd budaqlarından yay hazırlamaqda atam və Rüstəm əmi dadımıza çatır­dı. Yayın ucları arasında gərilən kaman üçün macar rezininə üstünlük verirdik, hərçənd ən yaxşı kamanlar nərənin qurudulmuş xordalarından əldə olunur. Buna əmi­nəm, çünki bu barədə atam özü mənə danışmışdı. Ancaq həmin üsul tə­miz­lik baxımından təhlükəli sayıldığın­dan atam və Rüstəm əmi bunu bizə rəva bilmirdi.

O vaxtlar atam öz otağında oturub, yaradıcılığının əsas uğuru saydığı “Ondan yaxşı qardaş yox idi” povesti üzərində işləyirdi.

Yazı-pozuya isə xeyli erkən, səhər saat beşdə başlayırdı. Əvvəlcə daima öz yanında daşıdığı ovçu cəzvəsində qəhvə dəmləyirdi. Çöl şəraitinə hesablanmış həmin cəzvə xüsusi üsulla qızdırılırdı.

O, yazı makinasını qoymazdan əvvəl masa­nın üstünə nazik yun ədyal sərirdi ki, klavişlərin taqqıltısı mənim şirin yuxuma ha­ram qatmasın. Sonra qəhvəsindən bir qurtum alıb, siqarını tüstülədərək mət­n yığmağa girişirdi. Yazı sürə­ti baxımından atam peşəkar makinaçılarla da yarışa bilərdi.

Makina arxasında bu cür işləməklə, atam əsərin sonuncu versiyasını ta­mam­lamağa çalışırdı. Hərdənbir işinə ara verirdi. Gündüzlər bir, bəzən isə iki saat yatır, oyanan kimi də təkrar mətn üzərində işləyirdi. Povest artıq bitmək üzrə idi.

Əsən güclü küləyə rəğmən, havada ağır bürkü vardı və kondisionerimiz bütün gücüylə işləyirdi.

Otağı havalandırmaqdan ötrü arabir atam qapını laybalay açaraq otağın eyvanına çıxırdı. Axı, oradan yaxınlıqdakı ərazilərə gözoxşayan bir mənzərə açılırdı.

Həmn vaxt dəli külək əsl qasır­ğa sürətiylə otağa soxulur. Atamın ma­sa­nın üstünə qoyduğu kağızlar havaya qalxaraq otaqda dövrə vurmağa başla­yır. Sonrakı anlarda makinada yazıl­mış bir topa vərəq atamın açıq qoydu­ğu balkon qapısından sivişib-çıxır və bəmbəyaz ləçəklər kimi göy üzünə doğ­ru sovrulur.

Xoşbəxt bir təsadüf nəticəsində həmin vaxt mən və Farik əlidolu halda ovdan qayıdırdıq. Budəfəki ovda biz nəhəng bir bizonu pusub ələ keçirərək öz hindu qəbiləmiz Siunu düz bir aylığına yeməklə təmin eləmişdik.

Balkonda duran atam təlaşla bizə səsləndi:

– Uşaqlar, əlyazmamı xilas edin!

Fariklə mən havada ora-bura uçu­şan və­rəqləri tutmağa, yaxalamağa başla­dıq. Həmin gün axşama qədər biz yaxın ətrafa, evlərin damına, toyuq hinlərinin üstünə, çinar və zeytun ağac­larının çə­tirlərinə, daha neçə-neçə əl­çat­maz gu­şə­yə səpələnən vərəqlərin, demək olar ki, hamısını bir yerə topla­ma­ğa nail olduq. Yəni mən və Farik atamın əlyazmasını məhv olmaqdan xilas elədik. Bu məqamda “Atamın vaxt itirməsinin qabağını aldıq” desəm, bəlkə daha doğru olar, çünki atam nəhs bir təsadüf ucbatından itirəcəyi o mətni öz yaddaşına və qaralamalarına əsasən onsuz da bərpa edəcəkdi. Bunu da dəqiq bilirdim, çünki bunu da mənə atam özü etiraf eləmişdi. Hə, o öz mətnini nəyin bahasına olursa-olsun, bərpa edəsiydi, mən isə uzun illərdən sonra heç şübhəsiz bu əsərə ekran ömrü verəcəkdim.

“Ondan yaxşı qardaş yox idi” povestini bitirəndə atamın heç qırx yaşı da yoxdu. O, arıçı olan və kiçik qardaşı Simurqu sevən qəhrəmanı Cəlildən yaşca kiçik idi.

Əsərin əsasında atamın uşaq vaxtı şahidi olduğu bir hadisə dayanırdı: yaşadığı küçədə vaxtilə bir qonşularını adamın özünün saxladığı arılar sancaraq öldür­müş­dü.

Əsər çap olunandan dörd il sonra atamla Rüstəm əmi Xəzər dənizinin sahilin­də, balıqçı qəsəbəsi sayılan Nardaranda bir cüt ev tikdirdilər. Bilgəh qə­səbəsindən keçib gedərkən Bakı­dan qəsəbəyə qədərki yol qırx dəqiqə, nisbətən qısa sayılan Maştağa yoluyla gedərkən isə sırf işıqforların çoxluğu ucbatından düz bir saat çəkirdi.

Atamla Rüstəm əmi həmişə qonşu kimi yaşamağı diləyirmişlər. O bir cüt evin inşası bitəndən sonra onlar hansı evdə kimin yaşayacağıyla bağlı öz aralarında püşk atdılar. Dəniz tərəfdən baxanda sağda yerləşən ev atamla mənim qismətimə düşdü.

Evlər nəhəng bir qayanın üstündə tikilmişdi deyə, ağac əkməzdən əvvəl atamla Rüstəm əmi həyətə yüzlərlə maşın münbit torpaq daşıtdırdılar. Həyətlərimizin ortaq darvazası birbaşa dənizin qumlu sahilinə açılırdı. Bu evlərdə biz şad-xürrəm ömür sürdük.

Atam ilə Rüstəm əmimin xeyli dost-tanışı, qohum-əqrəbası vardı, vaxta­şırı onları evimizə qonaq çağırır, heç kəsi umub-küsməyə qoymurduq. Qonaqlar çox oldu­ğun­dan ziyafətlər də bitmək bilmirdi. Çox vaxt masaları evdən çölə çıxarır, birba­şa həyətdə süfrə açırdıq. Yerli balıqçılar bu qardaşların süfrələrini daima təzəcə ovladıqları nərə balığıyla təmin edirdilər.

Atam amerikan fantastikasını hədsiz se­virdi, Rüstəm əmim isə fantastik əsərlərə biganə idi. Evimizdə bu möv­zuda xeyli sayda, demək olar ki, SSRİ-də çap olunan bütün nəşrlər vardı. Hə­min yayı Fariklə mən Azimovun, Say­ma­kın və Bredberinin əsərlərini oxu­maq­la keçirmişdik.

Məşhur rəssam Tahir Salahovun “Qardaşlar” adlı bir tablosu var. Orada zahirən ağırçəkili boksçulara bənzəyən bir cüt cavan və saqqallı kişi təsvir olunub. Həyat eşqi dolub-daşan, yetərincə güclü görünən bu iki nəfər, öz bədii əsərləriylə ölkəmizdə və xaricdə şöhrət qazanan bu bir cüt qardaş daşdan tikdirdikləri fərdi evlərin yanında dayanıblar.

Tahir əminin yaylaq evi də yaxınlıqda idi, bizim darvazadan onun evinə qədər məsafə yüz addım ancaq olardı. O da vaxtaşırı bizlərə qonaq gəlirdi, atamla dostluq elədiyi müddətdə onun bir neçə portretini də çəkmişdi. Atam öz qəhrəmanı Cəlil kimi xoşbəxt, hüzurlu bir hə­yat sürür və inanırdı ki, ayaqyalın halda öz bağında gəzib-dolaşdığı zaman canına yığılan bütün mənfi enerjini, azar-bezarı ana torpaq özünə çəkərək zərərsizləşdirir.

Həmin yay Farik xəstələndi. Əmioğlumun hansısa mərəzə yoluxduğuna dair söz-söhbət dolaşmağa başladı. Ürəyindəki qüsuru həkimlər yeniyetməlik çağında görülən pozulma ilə izah edir, ilk mərhələdə bunun müalicə oluna biləcəyini də deyirdilər. Amma əmioğlumun ürəyi günbəgün şişməkdəydi və buna heç bir əlac tapılmırdı. Yeganə çıxış yolu onun bədəninə başqa ürəyin köçürülməsi ola bilərdi, amma həmin dövrdə Yer kürəsində həyata keçirilən bu cür əməliyyatların sayı heç 100-ü də ötmürdü. Həmin yay Fariklə baş-başa keçirdiyim sonuncu yay oldu. Sonrakı qışda Farik dünyadan köçəndə mən əsgərlikdə idim. 

Həyatımda ilk dəfə məhz o vaxt boynuma aldım ki, bu dünyada atamın da də­yişə bilməyəcəyi şeylər var imiş. Atam “Ondan yaxşı qardaş yox idi” povestini yazanda otuz səkkiz yaşında imiş, həmin əsəri ekranlaşdırmağa baş­layanda isə mən əsərə son nöqtəni qo­yan atamdan altı yaş böyük idim, yəni 44 yaşım vardı.

Filmin qısa məzmunu belədir: Azərbay­can ailəsində iki qardaş arasındakı zid­diyyətli münasibətlər heç cür öz həllini tapmadığından filmin sonunda baş qəh­rəman… dünyasını dəyişir.

Film hazır olanda onu atama göstərdim. Kinozalda sadəcə ikimiz əyləşmiş­dik. Atam çəkdiyim filmə tamaşa edir­di. Ekranda onun kitabındakı surətlər birbəbir canlanırdı. Bu dünyada vaxtilə Cəlil adlı mömin bir insan yaşayıb, onun həyatı öz məcrasıyla axıb- gedib, hər şey ürə­kaçan olub, adama hüzur verib de­yə, bu mömin insan Tanrının niyyətini anladığını sanıb. Halbuki bundan agah olmaq indiyədək heç kəsə nəsib olmayıb, axı, o niyyət bəndələr üçün əlçat­maz qalmalı­dır. Bəndə öz qismətinə yazılanlarla sadəcə və üzüyola şəkildə barışmağa məhkumdur. Cəlilin bəxtinə isə çox şey yazılıbmış və aşiq olmaq da bunlardan biri olub…

Yazdığı kitabda atam Tanrını sevən bir arıçıdan bəhs eləyib. Sonradan arıçı ona asi olduğu üçün Tanrı onu cəzalan­dırıb. Yəni saxladığı arılar baş qəhrəmanın ölümünə səbəb olub.

Atam məhz bu povesti yazdığı ən önəmli əsər sayırdı. Bunun niyə belə olduğunu isə mən çox sonralar, yəni o əsəri ekranlaşdırıb, atama göstərərkən anladım.

Dəqiq xatırlayıram: atamla görüşməkdən hər vəchlə çəkindiyim vaxtlarda da o, çəkdiyim filmi bəyənmədiyini hər dəfə başıma qaxırdı. Filmi görməyə gözü yox idi və bununla bağlı heç nə eləyə də bilmirdim.

Rüstəm əmi isə bu ekran işimi bəyənirdi və əgər atam film barədə rəyini əmimlə əv­vəl­cə­dən paylaşsaydı, bəlkə nisbətən fərqli mövqe tutardı, ancaq həmin dövr­də bu qardaşlar artıq… danışmır­dılar. Həyatımız dözülməz dərəcədə başqa­laşmışdı. Bu qardaşlar dəniz kənarında­kı evlərinin böyründə daha yan-yana durmurdular, çünki həmin evləri artıq bir-birindən dümdüz bir hasar ayırırdı və bu hasar “Ondan yaxşı qar­daş yox idi” povestindəki qardaşların evləri arasında hörülən divarı xatırla­dırdı. Həmin əsərdə böyük qardaş Cəlil müəllim kiçik qardaşı Simurqa belə demişdi: “Sən artıq mənim qardaşım de­yilsən”.  

Vəfatına qədərki illər uzunu filmimi bəyənmədiyini atam dönə-dönə mənə söyləyib-durdu. Bütün ömrü boyu atam kino sənəti barədə mənimlə heç belə uzun-uzadı danışmamışdı.

Filmin çəkilişləri zamanı çox şeylər yaşandı. Dünya tanınmaz dərəcədə dəyişdi, evimizə fərqli, mənim tanımadığım və atamın əvvəllər heç evə dəvət eləmədiyi adamlar gəlib-getməyə başladı. Balıqçılar daha əvvəlki kimi iri nərə ba­lıqları tutub qapımıza gətirmədilər, qonşumuz Tahir əmi başqa bir evə köçdü, əsərdəki ha­disələ­rin cərəyan elədiyi ölkə isə dünyanın siyasi xəritəsindən birdəfəlik silinib-get­di…

Tahir əminin yaratdığı son portretlərdə atam əvvəlkindən xeyli fərqlənir, özünə bən­zəmirdi artıq, hətta mən də onu çətinliklə tanıya bilirdim.

Yaşanan anlaşılmazlığın ilkin səbəblərini sadəcə təxmin və ehtimal eləmək olar­dı: atamın yazdığı kitabda bu barədə birbaşa açıqlama tapmadım. Heç Rüstəm əmi də nələrin baş verdiyini mənə düz-əməlli başa sala bilmədi. Axı, eynilə mə­nim kimi, Rüstəm əmim də heç vaxt atamla söz güləşdirməzdi.

Bədii mətnindəki hadisələr gerçək həyatda müəllifin özünün başına gəlmişdi. Ola bilsin, bu, Yaradanın atamla zarafatı idi.

İndi düşünürəm ki, əgər atam başına gələnləri Yaradanın özüylə götür-qoy eləyə bilsəydi, çox yəqin, əvvəl bir siqar yandırar, nəzakətli biri kimi hətta Yaradana da siqar çəkməyi təklif edərdi. Axı, atam hamını özüylə eyni gözdə görərdi.

“Yaxın keçmişin retrosu” üslubunda çəkdiyim filmdə mən 1970-ci illərin Bakısını canlandırmışam. Bir müsahibəmdə demişdim: “…filmi doğma şəhərimizdə çəkmək, onun uşaqlıq dövrümdəki ab-havasını nə cürsə bərpa eləmək məndən ötrü hədsiz dərəcədə vacib idi…”

Çəkdiyim ekran əsərini atam bəyənmədiyi üçün mən uzun illər özümü günahkar saysam da, əslində, hansı günahı, suçu işlədiyimi heç cür anlamadım. Mənə qəzəbi tutan Tanrımın hüzurunda çarəsiz halda durmuşdum, özünümüdafiə üçün deyəcək bircə kəlmə də tapmırdım. Atamla heç vaxt mübahisə eləməzdim. İçində olduğum cənnətin alt-üst olmasının səbəbkarı isə mən deyildim, ona görə də səbəbini deyə bilmərəm. Axı, mən atam üçün həmişə xoş, nəcib bir iş görməyə can atırdım.

Əgər nə vaxtsa Tanrım ilə ünsiyyət qurmağa fürsət tapsam, haqlı olduğumu dərin inam hissiylə ona bildirəcəyəm: “O film – səviyyəli ekran əsəridir və ömrüm boyu çəkdiyim ən önəmli filmdir”. Amma atamdan fərqli olaraq, mən Yaradan ilə ürəkli danışmağa özümdə cürət tapmayacaq, onun hüzurunda siqaret tüstülədə bilməyəcəyəm. Axı, mən heç atamın yanında da siqaret çəkməzdim.

Murad İbrahimbəyov

Ruscadan çevirdi: Azad YAŞAR