Yollarda görüşək…
Sprutla (əsl adı Jenyadır, amma o, Sprut deyə çağırılmağa üstünlük verir) məni yayda Monteneqroda olarkən Zeynəb tanış etmişdi. Zeynəb kimi Sprut da qəfil bir qərarla bütün həyatını keçirdiyi Çelyabinskdən çıxıb səyahət etməyə başlamışdı. Pulsuz gecələmək qarşılığında hostellərdə könüllü işləyirdi. Yeməyi də hostel müştərilərinin artıqlarından ibarət idi. Zeynəblə də Serbiyada hostellərin birində tanış olub dostlaşmışdılar. Sprut səfil deyildi, səyahətə işsizlikdən çıxmamışdı. Əksinə, son dərəcə rentabelli ixtisası vardı, qrafik dizayner idi. Hərdən həvəsi olanda iş götürürdü və ehtiyac olmadıqca pul xərcləmirdi, daha doğrusu, pul xərcləmədən yaşamağa çalışırdı. Mən də Zeynəb, Sprut və yollarda rastlaşdığımız digər səyyahlar sayəsində bunun elə də çətin olmadığını öyrəndim.
Yazıya Sprutdan başlamağımın səbəbi ondan eşitdiyim bir cümlədir. Söhbətlərimizin birində “Əcnəbi dilləri sevirəm. Heç nə anlamırsan deyə, diqqətin danışılanlara ilişmir, insanların səsi təbiətin bir parçasına çevrilir” demişdi. Onda bu barədə çox düşünməmişdim. Sonra bir gün Herseq-Novidə küçə fənərləri və ayın işıqlandırdığı sahil boyu addımlayanda, müxtəlif dillərdə, intonasiyalarda, tonlarda gedən söhbətlərin ətrafdakı sükutu qətiyyən pozmadığı diqqətimi çəkdi və Sprutun sözlərini xatırladım. Həqiqətən eləymiş. Qarşıdan, arxadan yaxınlaşan, uzaqlaşan, anlamadığım dillərdə danışan insanların səsləri sükutu nəinki pozmurdu, hətta dərinləşdirirdi, dalğa, quş səsi, yarpaq xışıltısı kimi idi, inanılmaz hüzur verirdi.
Pandemiya zamanı məcburən evlərimizə qapadılan zaman nə mütaliəyə, nə də film izləməyə hövsələm çatmırdı. Ancaq ölkəmin boğucu mühitindən çıxan kimi hər şey yoluna düşmüşdü. Monteneqroda olduğum on gündə İstanbul hava limanından aldığım iki kitabdan birini oxuyub bitirmişdim. Hərçənd kitab da elə kitab idi ki, əldən buraxmaq olmurdu – məşhur “Şəkər portağalı”. İkincini – Orxan Pamukun “Vəba gecələri”ni də yarılamaq üzrəydim. Gündə bir filmə baxırdım, bol-bol gəzirdim. Elə əcaib idi ki! Bakıda yatmaqla oyanmaq arasında su kimi axan, heç nəyə çatmayan vaxt orada kitablara da, filmlərə də, musiqiyə də, gəzməyə də, Zeynəblə söhbət etməyə də, yeni insanlarla tanış olmağa da – hər şeyə yetirdi.
Küçə fənərləri və ayın işıqlandırdığı sahil boyu addımladığım günsə hətta ard-arda dövr, mövzu nöqteyi-nəzərindən iki fərqli filmə – yunan rejissoru Teo Anqelopulosun “Əbədiyyət və bir gün”, bir də Çin mənşəli amerikalı rejissor Xloya Çjaonun “Köçərilərin torpağı” filmlərinə baxmışdım.
Küçə fənərləri və ayın işıqlandırdığı sahillə addımlayanda bir də bu iki filmi xatırladım və onların əslində eyni şeydən bəhs etdiyini düşündüm: insanın öz içinə səyahətindən…
Teo Anqelopulosun “Əbədiyyət və bir gün” filmi sağalmaz xəstəliyə düçar olmuş yaşlı şair Aleksandrın (Bruno Hans) xəstəxanaya yatmazdan əvvəl keçirdiyi bir günü təsvir edir. Yarımçıq işlərini tamamlamağa çalışan, daha çox da xəstəxanaya getmək (ölmək) istəmədiyi üçün vaxtı uzadan Aleksandr küçədə kimsəsiz alban uşağı polisdən qurtarır, sonra da bütün gününü ona həsr edir. Bu bir gün ərzində qəhrəmanı keçmişi – anası, həyat yoldaşı Anna ilə bağlı xatirələr, öz yaradıcılığı, həyatı boyu qazandıqları və itirdikləri barədə düşüncələr izləyir.
Xloi Çjaonun “Köçərilərin torpağı” filminin qəhrəmanı orta yaşlı Fernin (Frensis Makdormand) həyat yoldaşı xərçəngdən ölüb, ömrü boyu işlədiyi zavod bağlanıb. Hər şeyini itirən Fern onun üçün mənəvi dəyəri olan əşyaları kiçik furqona toplayıb, səyyar evi ilə yollara düşür. Mövsümi işlərdə çalışmaqla dolanır və yollarda özü kimi saysız insanla tanış olur.
Həm Aleksandrın, həm də Fernin yolçuluğunu yaşadıqları dövrün və ölkələrin tarixi, sosial-siyasi mənzərəsi müşayiət edir. Hər iki filmdə yol və yaddaş qəhrəmanların tərəf müqabilidir; qəhrəmanların fiziki yolçuluğu həm də içə səyahət, özünüdərk yoludur. “Əbədiyyət və bir gün”lə “Köçərilərin torpağı” arasındakı yeganə fərq odur ki, müəlliflər bu yola əks istiqamətlərdən baxırlar – biri Qərbdən, digəri isə Şərqdən.
Anqelopulosun Aleksandrı son gününü keçmişini, xatirələrini saf-çürük etməklə keçirir, içindəki boşluğu doldurmaq üçün yaddaşına sığınır, çarəsizlikdən, ümidsizlikdən qurtulmaq üçün ehtiyacı olan gücü yaddaşında axtarır. Yaddaşı, keçmişi onun həyatının mahiyyətinə çevrilir. Təkcə onun yox. Filmdə yaddaşa bağlılığın vacibliyi digər personajlar vasitəsilə də göstərilir. Məsələn, Aleksandrın alsheymer xəstəsi olan anası cehizini – gümüş boşqabları axtarır.
Qərb düşüncəsi eqosentrik, özmərkəzçidir, insanı hər şeydən önə qoyur (insan təbiətin əşrəfidir) və onsuz da (insansız) nəyinsə var olacağı fikri onu dəli edir.
Aleksandrın yaddaşından bərk-bərk yapışmasının səbəbi budur. Buna görə də o, anası ilə görüşəndə, “İnsan niyə səssizlik içində çürüməlidir? Mənə elə gəlir ki, hələ də öz mahiyyətimə şübhə edirəm” – deyir.
“Köçərilərin torpağı” filmi haqqında yazılan resenziyaların əksəriyyətində daha çox filmin “amerikan arzusu”nun astar üzünü göstərdiyi vurğulanır. Film Cessika Bruderin “Köçərilərin torpağı: XXI əsrin Amerikasında sağ qalmaq” adlı sənədli romanı əsasında çəkilib.
Frensis Makdormand müsahibələrinin birində deyir: “Bu kitab yolların və səyyah həyatının hippisayağı romantik haləsini sındırır. Çünki bu gün çoxları üçün belə səyahətlər azad seçim deyil, amansız iqtisadi məcburiyyətdir”.
“Köçərilər”in bütün personajlarının yaşlı olması (əksəriyyəti köçəri həyat sürən real insanlardır) təsadüf deyil. Onlar məşhur “amerikan arzusu”nun – gələcəkdə daha yaxşı yaşamaq üçün daha çox qazanmaq lazımdır, kim yaxşı yaşaya bilmirsə, səbəb öz fərsizliyidir – qurbanlarıdır. Personajlardan biri köçəri həyata başlamasının səbəbini belə izah edir: “Dostum təqaüdə çıxandan sonra qayıqla səyahət etmək arzusu ilə yaşayırdı, ömrü boyu qayıq almaq üçün işləmişdi. Ancaq xəstələnib öldü və qayığı limanda həmişəlik bağlı qaldı. Mən qayığımın limanda qalmağını istəmədim”.
Xloya Çjao kitabın sosial, ideoloji xəttini, “amerikan arzusu”nun tənqidini gözardı etmir, ancaq filmin əsas qayəsinə də çevirmir. Bu xətdən qəhrəmanını iç yolçuluğa çıxarmaq üçün istinad nöqtəsi kimi istifadə edir. Rejissor Fernin köçəri həyatını çarəsizliyin nəticəsi kimi göstərmir, tünd rənglərə boyamır. Əksinə, onun yolunu – özünüdərkini müşayiət edən mənzərələr get-gedə poetikləşir.
Filmin əvvəlində “Əbədiyyət”in Aleksandrı kimi keçmişinə, yaddaşına bağlı olan Fern (atasının ona cehiz verdiyi boşqabları özü ilə daşıyır, boşqablar sınanda onları, əslində xatirələrini yapışdırmağa çalışır) tədricən ondan qopur, keçmişdən də, gələcəkdən imtina edir, eqosuzlaşır.
Qərbdən fərqli olaraq, Şərq fəlsəfəsində insan “əbədiyyət okeanının sahilindəki qum dənəsidir”.
Adını unutduğum bir müəllifin yazdığı kimi: “Şərqin təbiətin ritmini təkrarlayan dairəvi zaman düşüncəsindən fərqli olaraq, qərbli düşüncəsi üçün üfüqi zaman səciyyəvidir. Qərb mədəniyyətində zaman keçmişdən gələcəyə uzanır və dönməzdir. Daimi ekstravert inkişafın zəruriliyi ideyası da buradan yaranıb. Qərb cəmiyyəti yenilənmək ehtirası ilə alışıb-yanır”. Qərbli üçün dayanmaq, hərəkətsizlik ölümə bərabərdir.
Şərq düşüncəsi üçünsə introversiya səciyyəvidir. O özünüdərki əməlin, hərəkətin təməli hesab edir.
Bütün yollar Romaya apardığı kimi, əks istiqamətlərdən hərəkətə başlayan Aleksandr və Fern də sonda eyni məqama varır. Əbədiyyətin sabahda (gələcəkdə) olduğunu düşünən, “sabah nə qədər çəkir?” sualına cavab axtaran Aleksandr onu bu gündə – yolda tapır.
Fern də yenidən keçmiş və gələcək qurmağı, yaddaşını doldurmağı deyil, ondan azad olmağı, indini yaşamağı seçir və adını təbiətin ənginliyinə buraxır.
Buddizmdə deyliir ki, dünyanı xilas etmək mümkün deyil, insan yalnız özünü xilas edə bilər.
Anqelopulos isə qəhrəmanları vasitəsilə cavab verir: insan da davamdır. Biz ancaq bir şeyə – axıra qədər insan qalmağa ümid bəsləyə bilərik.
Əsas odur ki, yola çıxmağa, hərəkətə başlamağa cəsarət tapaq!
Aygün Aslanlı