Yelləncəyə çevrilən tabut
Fransız rejissoru, Tarkovski, Nuri Bilgə Ceylan kimi rejissorların mənəvi ustadı Rober Bresson “Kino və sinematoqaf” adlı məqaləsində (“Fokus” jurnalı №2 2008) yazır: “Dramatizmdən qaçmaq lazımdır. Həyəcanlandırmaq üçün mütləq müntəzəmlik və təmkin olmalıdır”.
Almaniyada yaşayan gənc rejissor Elmar İmanovun “Tabutçunun yelləncəyi” filmini izlədiyim yarım saat ərzində beynimdə yalnız bu söz fırlandı- təmkin.
Bu filmdə kameradan tutmuş aktyor oyununa, dialoqlara, hətta təbiət mənzərələrinə qədər hər şey təmkinlə işlənib. Necə deyərlər, cızığından çıxmır. Sevgini zəiflik əlaməti hesab eləyən atalar hisslərini necə gizlədirlərsə, necə misqal-misqal verirlərsə, “Tabutçunun yelləncəyi” filmində də müəllif tamaşaçılarla elə rəftar eləyir. Rober Bressonun sözləri ilə desək, hekayəsini, personajlarını hər cür psixologizmdən təmizləyərək danışır- sakit-sakit, duruxa-duruxa.
Göylə yerin arasında bir ata və bir oğul yaşayırdı. Dünyadakı milyonlarla ata-oğuldan fərqlənmirdilər. Ata-Yaqub tabut düzəldirdi. Oğul-Musa isə bir az əcaibdi, yerişində, baxışlarında qəribəlik (oxu: məsumluq) vardı, danışmırdı. Filmboyu ona xəstə deyəcəklər –dərdi anasını öldürmüş xəstə. Oğul sarıdan yarımamış bütün atalar kimi Yaqub da Musaya sadəcə dözürdü, ona məhkumdu, sevgisiz idi. Ta ki həkim Musanın ağır xəstə olduğunu, iki həftə, maksimum bir ay ömrü qaldığını deyənə qədər…
“Tabutçunun yelləncəyi” filmində kamera müşahidəçidi – ancaq cahil deyil. Harda dayanmalı, nəyə, kimə baxmalı olduğunu yaxşı bilir. Buna görə də kadra düşən əşyalar, landşaft personajlarla bütünləşir, onların bir parçasına çevrilir. O qədər ki, hətta işləyən televizordan sonra görünən çıraq belə onların bütünlüyünü poza bilmir, diqqəti yayındırmır. “Əşyalar öz rollarının öhdəsindən məharətlə gəlirlər”. Personajlar, adətən, orta plandadı. Tamaşaçı ilə ekranda baş verənlər arasında məsafə qoyulub. Rejissor tamaşaçıya həm ağ pərdədə gördüklərini özününküləşdirmək, həm də soyuq başla dərk eləmək, düşünmək imkanı yaradır və ən əsası, onu manipulyasiya eləmir. Yalnız bir-iki yerdə soyuqqanlılığını “itirir”, qəhrəmanları ilə birlikdə sevinir, həzz alır – atanın oğluna yelləncək düzəltdiyi və onu çimizdirdiyi epizodlarda ölçülü, rəvan montaj ritmik montajla əvəz olunur- lap övladı ilə qürur duyan, lakin bunu sadəcə bığaltı gülümsəməklə büruzə verən atalar kimi…
NİYƏ, MƏHZ, TABUTÇU?
Düzü, mənə ən çox bu maraqlı idi: niyə, məhz, tabutçu? Ekranda tabutçunu görən kimi ağıla gələn ilk fikir “müsəlman ölüsünü tabuta qoymur, axı” olur. Müəllif də eyni şeyi fikirləşmiş olmalıdı ki, bu nüansı lap başdan həll eləyib: Yaqub ruslar, gürcülər üçün tabut düzəldir. Onda niyə tabutçu? Niyə sadəcə dülgər, xarrat, nə bilim, kamaz sürücüsü yox? Qəflətən, E. İmanovun Yaqubu mənə başqa bir tabutçunu xatırlatdı. Vudi Allenin “Roma macəraları” filmində də qəhrəmanlardan biri – gözəl səsli Cankarlo (tenor Fabio Armiliato) tabutçudu. Təqaüdə çıxmış opera rejissoru Cerri (Vudi Allen) israrla Cankarlonu səhnəyə çıxartmaq istəyəndə psixoloq arvadı ona: “Sən təqaüdçü həyatını ölüm adlandırırsan. Cankarlo da tabut düzəldir. Onun səhnəyə çıxması sənin üçün tabutdan qalxmaq, dirilməkdi” deyir. Yaqubun tabut düzəltməyinin də səbəbi elə budu. Filmin əvvəlində o, ölümün rəmzidi. Musanın ömrünə az qaldığını eşidəndə ilk reaksiyası onun boyunu ölçmək, qəbir yeri hazırlamaq olur. Ölümə o qədər yaxındı ki, onun toxunuşunu da hiss eləyir- Musanın evə gec qayıtdığı səhnə – ölümün gətirdiyi boşluğu, itkini, ən əsası isə yalqızlığı içində yaşayır. Nəticədə tabutlar yelləncəyə çevrilirlər- təcrübəsizcə düzəldilmiş, yaxşı bərkidilməmiş yellənəcəklərə – övladını ilk dəfə qucağına alan ataların yenicə cücərən, çəkingən sevgisi kimi…
“PERSONAJ OLDUĞUNUZU UNUDUN”
“Tabutçunun yelləncəyi” filmindən danışıb aktyor oyununu qeyd eləməmək böyük günah olar.
Yuxarıda adını çəkdiyim məqaləsində Rober Bresson aktyorları da unutmur və “mən öz modellərimdən xahiş eləyirəm ki, personajlara çevrilməsinlər, özləri kimi olsunlar” deyir.
E.İmanovun filmində bütün aktyorlar personaj olduqlarını, oyun oynadıqlarını unutmağı bacarıblar.
Bu filmdə beş aktyor var: Şamil Süleymanlı, Rasim Cəfərov, Qurban İsmayılov, Zülfiyyə Qurbanova və Emin Səmədzadə.
Rolların ən böyüyü- Yaqub və Musa- Şamil Süleymanlı ilə Rasim Cəfərovun payına düşüb. “Böyük” sözü sadəcə rolun həcminə işarədi. Çünki Qurban İsmayılovun yumşaq qəlbli Sabiri də, Zülfiyyə Qurbanovanın fahişəsi də, Emin Səmədzadənin həkimi də eyni dərəcədə yaddaqalandı.
Laqeydliyini də, dərdini də, çarəsizliyini də, ümidini də söz qədər vücud dili ilə də məharətlə göstərən Şamil Süleymanov kinomuz üçün əsl tapıntı olub.
Qəhrəmanının uşaq məsumiyyətini, yeniyetmə üsyanını, yetişkin müdrikliyini sözsüz, bircə baxışla çatdıran Rasim Cəfərov ağ pərdə üçün yaradıldığını bir də sübut eləyib.
Sadə, səmimi, mübaliğəsiz ifaları ilə təcrübəli Qurban İsmalıyov da, ilk rolunu oynayan Zülfiyyə Qurbanova da, Emin Səmədzadə də Azərbaycan kinosunun aktyordan çox, rejissor problemi olduğunu təsdiqləyib.
***
Bacımın beş yaşlı oğlu özünə limonad süzür. Hər dəfə əli əsib limonadı stola damcıladanda qıraqda oturub onu izləyən atasının sərt səsi eşidilir: “Düz tut! Düz tut!”. Hər dəfə də bu “Düz tut!” əmrindən sonra uşaq daha çox titrəyir. Nəhayət, balaca əlləri şüşəni saxlaya bilmir, limonad,üzərində sevimli Kayyusu təsvir olunmuş fincana yox, stola tökülür. “Sənə dedim axı, düz tut!”. Uşaq günahkar baxışlarını atasına zilləyir. Bu mənzərəni hardasa görmüşəm…
P.S. Elmar İmanovun “Tabutçunun yelləncəyi” filmi, Amerika Kino Akademiyasının “Tələbə Oskarı” mükafatının təqdimetmə mərasimində “ən yaxşı əcnəbi film” nominasıyasında bürünc mükafata, Almaniya Kino Tənqidçilərinin “2012-ci ilin ən yaxşı qısametrajlı filmi” mükafatına, Dubayda keçirilən GULF Beynəlxalq Film Festivalında “Ən yaxşı film” adına layiq görülüb.
Aygün Aslanlı