Mükəmməl günlərin sirri

“Mükəmməl günlər” bədii filmi Vim Vendersin yapon mədəniyyətinə, yapon kinosunun ustalarından biri Yasudziro Odzuya ehtiramının ifadəsidir. Təsadüfi deyi ki, o, bu filmində məhz Odzunun üslubuna xitab edir, onun kadr kompozisiyalarından, mizanlarından bəhrələnir.  

Müsahibələrindən birində rejissor, Odzunun yaradıcılığını belə dəyərləndirir: “Nə Odzuya qədər, nə də ondan sonra elə bil rejissor tanımıram ki, kinematoqrafın mahiyyətinə və məqsədinə, bizim yüzilliyin insan obrazının yaradılmasına bu qədər yaxınlaşsın”.

Odzuya sevgisini, Venders, hələ illər öncə “Tokyo Ga” sənədli filmində bəyan etmişdi. 1980-ci illərin əvvəllərində bu ölkəyə səyahəti zamanı çəkdiyi sənədli lentində, rejissor müasir Yaponiyada, Odzunun filmlərində görüb təsirləndiyi yapon mədəniyyətini, milli ruhunu, ənənələrini, mentallığını qərbləşmə kontekstində araşdırır. Total sənayeləşmənin, yeni iqtisadi, sosial dəyərlərin təsiri ilə ailə ənənələrindən, milli mədəniyyətdən uzaqlaşan, ruhu özgələşən Tokionu orqanik obrazların yox olduğu (çox güman ki, rejissor Odzunun filmlərindəki vizual obrazları nəzərdə tutur) “itirilmiş dünya” adlandırır. 

Ümumiyyətlə, böyük şəhərlərdə ruhunu, daxili tarazlığını itirmiş insanı, həyatın mahiyyətini araşdırmaq Vendersi narahat edən mövzulardan biridir. Onun 1987-ci ildə çəkdiyi, Odzuya, Fransua Trüffo və Andrey Tarkovskiyə həsr etdiyi  və yaradıcılığının önəmli filmlərindən biri sayılan “Berlin üzərindəki səma”, rejissorun özünün dediyi kimi qarşısında “necə yaşamalı?” sualı dayanan insanlar haqdadır.  Film paralel olaraq İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı alman cəmiyyətinin ümidsiz əhval-ruhiyyəsini, ovqatını analiz edir.

Bədii hekayəsinin məkanı kimi Tokionu seçən Vendersin “Mükəmməl günlər”inin qəhrəmanı isə mükəmməl bir insan tipi Xirayamanın hekayəsidir: qəhrəman, həyatda ruhunu sabit saxlayan bir istinad nöqtəsi tapıb, öz həyat fəlsəfəsinə tapınıb və belə demək mümkünsə, nə vaxtsa, hansısa hadisə nəticəsində onun bəsirət gözü açılıb. Qeyd edim ki, Xirayama adını rejissor Odzunun “Tokio əhvalatı” filmindəki (1953) ailənin soyadından götürüb. “Tokio əhvalatı” bəşəri və aktual bir mövzunu, nəsillərarası bağların qırılmasını, doğma insanların tədricən yadlaşmasını anladır.

Alman rejissorun rakursundakı hekayə isə müəyyən mənada “Tokio əhvalatı”nın əksidir. Yəni tamaşaçı, doğmaları ilə bağlarını qırıb, keçmişini qapadaraq tamamilə yeni, fərqli bir həyata başlamış Xirayamanın monoton ritmdən kənara çıxmayan həyatını izləyir. Xirayamanın ruhi-mənəvi sabitliyini saxlayan məhz monotonluqdur. O, hər gün sübh tezdən, eyni vaxtda oyanır, yuyunur, dişlərini təmizləyir, nahar edir, avtomobilində musiqi dinləyərək Tokionun küçələrini gəzir, ictimai tualetləri təmizləyir və işini sevgiylə, həvəslə görür. Xirayama mobil telefondan istifadə etmir, texnologiyaları həyatından çıxarıb, evində nəinki televizor, zəngli saat belə yoxdur. Axşamlar kitab oxuyan qəhrəman, audiokasetdə Lu Ridin, Patti Smitin, Van Morrisonun mahnılarını dinləyir və eyni vəziyyət hər gün təkrarlanır…

Vendersin təklif etdiyi konsepsiya çox sadədir. Film minimalist həyat tərzini təbliğ edir. Biz özümüzdə güc tapıb acgöz istehlakçıdan minimalist həyatla, imkanlarla kifayətlənməyi bacaranda, ehtiyac duyduğumuz harmoniyanı tapacağıq. İnsan, xoşbəxtliyini gələcəkdə, haradasa uzaqlarda yox, məhz indidə axtarmalıdır. İnsanın tələbatları çoxalanda onun azadlığı daralır, o, həyata dərin, geniş baxmaq imkanlarını itirir. Halbuki, sadə yaşamaq, aza qane olmaq xoşbəxtliyin, azadlığın əsas şərtidir. Bu mənada “Mükəmməl günlər” istehlakın və texnologiyaların əsiri olan insana alternativ həyat təklif edir. Lakin Xirayamanın bu fikrə gəlməsi birdən-birə baş verməyib. Düzdür, onun keçmişi ilə indiki həyatı arasındakı qırılma nöqtəsini rejissor göstərmir, detallara varmır, sadəcə eyhamlar edir, yüngülvari ipucları verir. Tamaşaçı onun keçmişini öz versiyaları sayəsində yalnız təxmin edə bilir.  

Evdən qaçmış qızını geri qaytarmaqdan ötrü, qardaşının evinə bahalı avtomobillə gələn bacısı ilə ünsiyyətdən təxmin edirik ki, Xirayama zəngin ailənin övladıdır, dərin böhrandan sonra doğmalarını tərk edərək indiki həyatına başlayıb.

Venders filmdə göstərməsə də, qəhrəmanın iki səhifəlik bioqrafiyasını məxsusi olaraq, bu rolu oynayan Kodzi Yakusyö üçün yazıb. Rejissorun təqdimatında Xirayamanın hekayəsi belədir: O, keçmişində uğurlu biznesmen olub, həddən çox işləyirmiş və içirmiş. Arvadı onu tərk edir. O içməyə davam edir. Günlərin birində mehmanxanada oyananda gecəni kiminlə keçirdiyini belə xatırlaya bilmir. İlk dəfə buna son qoymağı düşünür. Qəfildən onun baxışı pəncərədən görünən ağac budaqlarının arasından düşən günəş şüasına ilişir və mənzərənin gözəlliyinə heyran olur. O dərk edir ki, həyatda yan ötdüyümüz, fikir vermədiyimiz gözəllikləri görə biliriksə, həyatımızı da dəyişə bilərik. Beləcə, Xirayama zəngin həyatından imtina edir, on il bağban işləyir, daha sonra ictimai tualetləri təmizləyir. O, özünü yenidən tapır, yenidən yaradır. Hər gününü rutin həyatının xırdalıqılarını kəşf edərək keçirir, sevgisi, fərqli bucaqdan baxması ilə ona məna qatır, ən adi, kiçik şeylərdən zövq alır, həyatı sadə detallarda dəyərləndirir. Bu, Xirayamaya özü ilə, həyatla, təbiətlə və Tanrı ilə harmoniyada qalmaq imkanını verir.

Venders müasir dünyanın faciəsini iqtisadi yüksəlişdə, cəmiyyətin daha az şeyə qane olmamasında görür: “Dünyada ən böyük problemlərdən biri iqtisadi yüksəlişdir. İnsanlar iqtisadi yüksəlişdən çox asılıdırlar. İqtisadi yüksəliş müharibələri doğurur, qeyri-bərabərlik yaradır. İqtisadi yüksəliş maddiyatı əldə edə biməyən təbəqəni meydana gətirir. İqtisadi yüksəliş sülh, əmin-amanlıq yolunda maneədir. Bizim iqtisadçılar bu sözlərdən qıcıqlanırlar. Onlar fərdin əlində olduqları ilə qane olması, sevinməsi, onu başqaları ilə bölüşməsi fikrinə sevinmirlər. Onlar istəyirlər ki, dünyada daha çox maddi tələbat yaransın. Müharibələrin əsas səbəbi budur… Mənim bütün filmlərim insanların bərabərliyi üzərində qurulur. Bərabərlik mənim filmlərimin əsas cəhətlərindən biridir. Xirayama üçün bütün insanlar eynidir, ondan ötrü sosial fərqlər mövcud deyil. O, diqqətli müşahidəçidir, hər kəsi görür və hörmət edir. Xirayama əsl sülhpərvərdir. Hadisənin gedişatında onun bir superqəhrəman olması anlaşılır. Əgər o, məzmunlu yaşamağı bacarırsa, indi ilə yaşayırsa, sahib olduqları ona bəs edirsə, məgər bu superqəhrəmanlıq deyil?!”.

Venders, hekayəsinin ideyasına uyğun olaraq, filmi minimalist çəkib. Odzunun üslubuna xas cəhətlərdən istifadə edib; qəhrəmanı müəyyən səhnələrdə aşağı nöqtədən göstərir (operator Frans Lustiq), sadə struktur qurur, mümkün qədər minimum emosiya ilə işləyir, hərəkətsiz kameraya, yumşaq montaja üstünlük verir. Zövqlə qurulan kadrlarda bəzi detallar istisna olmaqla, boşluq qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Lakin bu boşluqda həyatın enerjisi, Tanrı ilə vəhdət duyulur. Dialoqlar az, sükut çoxdur, təkrarlanan kadr və epizodlar meditasiya təsiri göstərir. “Mükəmməl günlər” daha çox poetik realizm estetikasındadır və məişətdən, sadə şeylərdən zövq ala bilməyin vacibliyini effektiv təlqin edir. Ümumilikdə, filmdə nəsə baş vermir, konflikt, kulminasiya yoxdur, burada yalnız katarsis var. Nəqlin böyük bir hissəsini isə naturada səslənən musiqi təşkil edir.

Xirayama roluna görə Kann festivalında “Ən yaxşı kişi rolu” mükafatını qazanan Kodzi Yakusyönu Venders ilk dəfə 1996-cı ildə Masayuki Suonun “Rəqs edək?” filmində görüb. Aktyorun dərin baxışları, xeyirxahlıq ifadə edən üzü onu təsirləndirib. Daha sonra onu İnyaritunun “Babil” filmində görəndən sonra, rol aldığı bütün filmləri izləyib: “Mən Kodziylə görüşəndə hiss etdim ki, o, Xirayama roluna ideal şəkildə uyğun gələn aktyordur”.

“Mükəmməl günlər”in ideyası Vendersin Yaponiyaya  səfərləri zamanı meydana çıxıb. Yaponiyada cəmiyyətin  ümumi rifahının vacibliyi və insana xidmətin yüksək səviyyədə təzahürü, rejissoru yaxşı mənada sarsıdır. Daha dəqiq desək, filmin ideyası Vendersin bədii və sosial layihə adlandırdığı “Tokio tualet layihəsi”nin təsirindən yaranıb. Bir neçə il əvvəl Tokionun mərkəzində məşhur memarların unikal layihələri əsasında 15 ictimai tualet tikilib və layihə sosial mediada rezonans doğurub.

Venders deyir : “Məni ən çox heyrətləndirən, Yaponiyada tualetlərin gündəlik mədəniyyətin bir hissəsi olmasıdır, nəinki sadəcə zəruri tələbat”.

Prodüserlər Vendersə bu tualetlər haqda dörd qısametrajlı silsilə film çəkməyə təklif etsələr də, o, bu məsələni bədii kontekstdə gördüyünü bildirib. On altı gün ərzində çəkilən filmin ilkin adı “Komorebi” (yapon dilindən tərcümədə “ağac yarpaqları arasından süzülən günəş şüası” deməkdir) olsa da, sonradan dəyişilib. Qəhrəmanın Lu Ridin “Perfect Day” kompozisiyasını dinlədiyi səhnə çəkiləndə Venders, ssenarist həmmüəllifi Takuma Takasaki ilə qərara gəlirlər ki, filmi məhz belə adlandırsınlar.

“Mükəmməl günlər” Almaniya və Yaponiyanın birgə istehsalıdır. Premyerası 2023-cü ildə Kann festivalında keçirilən film, ekumenik jürinin mükafatına layiq görülüb.

Film 2024-cü il Oskar mükafatına “Əcnəbi dildə ən yaxşı film” kateqoriyasında namizəd olsa da, qələbə qazanmayıb. Bu nominasiyanın qalibi britaniyalı rejissor Conatan Qleyzerin “Maraqlar zonası” bədii filmi seçilib.

Sevda Sultanova