İlkin Yusif: “Sənət insanın özünüifadə vasitəsidir, onu hansısa struktura oturdanda mistika pozulur”

Müsahibimiz “Bumeranqfilm” şirkətinin yaradıcısı və rəhbəri, prodüser, rejissor İlkin Yusifdir. Əsasən, “gerilla” üslubunda işləyən İlkinin yaradıcı tərcümeyi-halına çox sayda orijinal ideyalı reklam və sosial çarxlar, “Kandar” qısametrajlı bədii filmi, “308.2”, “Mən qəhrəman axtarıram” kimi sənədli filmlər daxildir. Son işi – “Mən qəhrəman axtarıram” filmi ilə böyük diqqət çəkməyi bacarmış İlkin Yusiflə “qerilla” üslubunu seçməyinin səbəblərindən tutmuş ssenari yazılışı qaydaları, dramaturji struktur və qəhrəman axtarışlarına qədər bir çox mövzulara toxunmağa çalışmışıq.        

–İlkin, mümkünsə, bir az özünüz haqqında məlumat verərdiniz.

– İlk təhsilim avtomobil mühəndisliyidir. 2006-cü ildə İnstitutu bitirib əsgərliyə getmişəm. Qayıdandan sonra, təxminən, bir ildən çox iş tapa bilmədim. Sonra kompüter proqramları ilə maraqlanmağa başladım. Çünki iş elanlarında mütləq müəyyən kompüter proqramlarını bilmək tələb olunurdu. “AutoCAD”, “3D Max” proqramlarını öyrəndim və kurslarda dərs deməyə başladım. Bir il dərs deyəndən və müəyyən təcrübə toplayandan sonra animasiya sifarişləri gəlməyə başladı. 2011-ci ildə Samir Kərimoğlunun Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin sifarişi ilə çəkdiyi “Onun ürəyi” filminin 3D qrafikasını işlədim. O vaxt 3D animasiya ilə məşğul olan az idi; ona görə, kifayət qədər kommersiya sifarişlərim olurdu.  Bu iş məndə uğurlu alınırdı, çünki uşaqlıqdan əl qabiliyyətim var, fiqurları fəzada təsvir eləməyi, perspektivi və s. yaxşı bilirdim. 3D animasiyada hər şeyi özün edirsən. İşığı, kompozisiyanı, məkanı özün qurursan, kameranın necə hərəkət edəcəyini özün müəyyənləşdirirsən. O vaxt bu iş mənə maraqlı gəlmişdi. Fikirləşmişdim ki, bunu virtualda edə bilirəmsə, realda da bacararam. Beləcə, yavaş-yavaş fotoqrafiya və videoqrafiya ilə məşğul oldum. Daha sonra öz studiyamı yaratdım və video istehsalı ilə məşğul olmağa başladım. Əslində istəyirdim ki, kommersiya işlərindən pul qazanım və film üçün büdcə yığım. Hardasa 2014-cü ildə tamamilə reklama fokuslandım və konkret viral istiqamətini seçdim; bazarda bu istiqamətdə boşluq olduğunu, viralla, “qerilla”yla heç kimin məşğul olmadığını müşahidə edirdim. Həm də təzə yaranan bir şirkət üçün bu istiqamət daha məqbul idi. Çünki belə şirkətin büdcəsi, böyük müştəriləri, investisiyası olmur. Ona görə də ucuz, azbüdcəli işlərlə başlamağa məcbursan. Ucuz deyəndə texniki cəhətdən keyfiyyətsiz kontenti nəzərdə tutmuram. Söhbət az maliyyə tələb edən məhsuldan gedir. Buna görə də viral və qerillayla başladım. Beləcə, reklam sahəsində müəyyən qədər səs sala bildim, məni, “Bumeranq Yaradıcılıq Mətbəxi”ni tanıdılar. Hərçənd planladığım kimi, reklamlardan pul qazanıb filmə yatırım etmək alınmadı. Amma indi 38 yaşım var və 12 ildən çoxdur ki, kommersiya işlərinin çörəyini yeyirəm. Ən əsası isə, müstəqiləm.

– Mən, demək olar ki, çəkdiyiniz bütün reklam işlərinə və sosial çarxlara baxdım. Əksəriyyəti orijinal ideya əsasında qurulub və yerli televiziya məkanında, reklam sahəsində görmək istədiyimiz məhsullardır. Xüsusən, reproduktiv sağlamlıqla bağlı reklam çarxlarınız çox maraqlı idi. Əsas problemə tamamilə fərqli bir şeydən danışmaq vasitəsilə diqqət çəkirsiniz. Bu, marketinqdə ən effektiv üsullardan biri sayılır. Mənə elə gəlir ki, istər reklam, istər sosial çarxlar üçün ideya və forma tapmaq film üçün ideya tapmaqdan daha çətindir. Ona görə də, məsələn, bizdə bu iş hələ o qədər də yaxşı alınmır. Hətta bəzən qaş düzəltmək istəyəndə vurub gözü çıxarırlar. 

– Bu barədə mən də düşünürəm və müşahidələrim göstərir ki, Azərbaycanda audiovizual məhsullara çox texniki yanaşırlar, əsasən, təsvirə fokuslanırlar, ideyanın üzərində çox işləmirlər. Mənim üçün həmişə ideya əsasdır, konsept ideyanın üzərində qurulur. Daha sonra o ideyaya, məzmuna uyğun formanı tapırsan. Başqa bir problem də var: müştərilər pul verirlər deyə fikirləşirlər ki, hər şey onların istədiyi kimi olmalıdır. Mən isə müştərinin işin yaradıcı hissəsinə müdaxiləsinə qarşıyam. Müştərinin verdiyi ideya plagiat ola bilir, ordan-burdan referenslar göstərirlər. Ya öz aralarında müzakirə edirlər, hər kəs bir ideya deyir, sonra onların qarışığını sənə çatdırırlar. Mən bununla razılaşmıram, ideyanı sıfırdan düşünürəm,  komandamla birlikdə  beyin fırtınası edirik. Onda elə bil ortaya möcüzəvi bir şey çıxır. Yəni mövzunun üstündə durmalısan, onun başına fırlanmalısan ki, ona hardan yanaşıb necə göstərə biləcəyini tapasan. Məsələn, mən agentliyin saytında şərtlər yazanda hamı deyirdi ki, o şərtlərlə heç kim səninlə işləməz. Doğrudur, o şərtlərlə mənimlə işləmək istəyən az olur. Bu, biznes baxımından doğru yanaşma sayılmaya bilər, amma bunu məhz işin yaradıcı tərəfini qorumaq üçün eləyirəm. Həm də pulumu reklamdan qazanmağıma baxmayaraq, mən ona sırf kommersiya işi kimi yox, yaradıcılıq kimi baxmışam. Fikirləşmişəm ki, film çəkə bilmirəmsə, onda reklamlarım, sosial çarxlarım film kimi olacaq. Bu, həm filmə gedən yolda mənə təcrübə qazandırdı, həm də işin müqəddəsliyini, aliliyini qorudu.

– İlkin, dediniz ki, bu yola təsadüfən, daha çox intuitiv olaraq çıxmısınız. İntuisiya, istedad öz yerində, bəs əlavə bilgilər də alırdınızmı, özünüzü necə inkişaf etdirirsiniz? Yoxsa elə başladığınız kimi davam edirsiniz, intuitiv..

– Başlayanda bir tanışdan kamera götürmüşdüm. Sonra özüm kamera aldım. Çəkməyə başlayanda görürsən ki, məsələn, kompozisiyanı düzgün qura, kadrı görə bilirsən. Amma bu, kifayət deyil. Odur ki, həm də internetdə araşdırırdım. Kurslara da getmişəm. Amma onlar da özünüinkişafın davamıdır. Kurslarda bəzi şeyləri öyrənirsən, görürsən, kifayət eləmir, özün fərdi olaraq davam eləyirsən. Məsələn, 2013-cü ildə “British Council”-un “Nizami” Kino Mərkəzində təşkil etdiyi Pol Freyzerin ssenari kursları… O kurslara qatılandan sonra özüm ssenari yazılışı qaydaları ilə maraqlanmağa başlamışam, internetdən materiallar tapmışam, ssenari kitabları oxumuşam. Və ya  2014-cü ildə Praqada videoçəkiliş və montaj öyrədən “workshop”da olmuşam. Azərbaycandan mənimlə yanaşı Oktay Namazov da getmişdi. Yəni kurslar və özümün araşdırmalarım bir-birini əvəz edib. Ancaq belə öyrənə-öyrənə bir yerə çıxa bilərsən. Kənardan bilgi dəstəyi almaq vacibdir, çünki işin əlifbasını bilməlisən. Yeri gələndə, başqa bir konsepti tətbiq etmək istəyəndə hansı qaydanı, hansı kompozisiyanı pozduğunu bilməlisən. Amma digər tərəfdən, bəzən bu bilgilər mənə mane olur. İnsan hərdən daha sərbəst, strukturdan kənar işləmək istəyir, amma qaydalar imkan vermir. Hətta bəzən onları, ümumiyyətlə, unutmaq istəyirsən. Ya da bir filmə baxırsan və bilirsən ki, ssenari qaydalarına görə indi belə olacaq. Bu, bir az əzab verir, çünki filmdən qopursan. Amma, ümumiyyətlə, qaydaları bilmək lazımdır.

– İşə başlayanda “qerilla” üslubunu seçdiyinizi dediniz. İstəyərdim, bu barədə qısa məlumat verəsiniz: “gerilla” üslubu və ya  “guerrilla-filmmaking” nədir?

– “Gerilla” sözünün mənası partizan deməkdir, bilirsiniz. Bu, o deməkdir ki, bütün sursatlarınız – kameranız, səsyazma avadanlığınız daima üstünüzdə olur. Siz hər an, hər yerdə gözlənilmədən çəkiliş edə bilərsiniz. Gerilla – müstəqil sənətin bir  növüdür – istər film çəkin, istər reklam. Yəni sənin səhnən küçədir. Küçədə hazır meydança, hazır aktyorlar var. Hadisə də varsa, artıq sən qerilla film, ya da hər hansı bir audiovizual məhsul çəkə bilərsən. “Guerrilla filmmaking” budur –partizan kimi çəkmək.  Bu üslub sənədli kino üçün daha yararlıdır və adətən, çəkiliş etmək istəyəndə icazə almırsan. Qraffiti rəssamının divara nəsə çəkib qaçdığı kimi.  Bu, bir anda baş verən spontan aktdır, amma gərək küçədə çox vaxt keçirəsən. Buna görə də qerilla film bir az çətindir. Hətta deyə bilərəm ki, rejissorluğu öyrənirsən, çünki küçədə baş verənlər qabaqcadan planlaşdırdığın şeylər deyil. Bir də real məkanları çəkiliş meydançasına çevirməyi, real insanlarla, güc strukturları ilə necə davranacağını və s. və i. öyrənirsən. Məsələn, 2014-cü ildə piyada keçidlərinə diqqət çəkmək üçün küçədə sosial çarx çəkdiyimiz vaxt polis yaxınlaşaraq nə çəkdiyimizi soruşub, “love story” çəkdiyimizi demişəm. Qayıdıb ki, nəsə kömək lazımdırsa, eləyim. Reklamları da İçərişəhər, Fəvvarələr meydanı kimi yerlərdə çəkdiyim çox olub. Ya da məsələn, Rüfət Həsənov “Yoxdur belə söhbət” filmində  küçə reportajlarını mənim çəkməyimi istəmişdi. Mən də sualları aldım və mərkəzdən şəhərkənarına kimi dolaşdım. Beləcə, qerilla üslubu məni sənədli filmə gətirib-çıxardı.

– Gerilla üsulu spontan çəkilişləri nəzərdə tutur. Bəs kadr, rakurs, işıq- bunları necə idarə eləyirsiniz?

– Məncə, həmin anda obyektə fokuslanmalısan, texniki məsələləri güzəştə getmək olar. Sən hekayəni göstərməlisən, texniki məsələlərə çox fokuslanmaq olmaz. Əslində, heç buna vaxtın olmur. Yaxşı olar ki, kameranı statik vəziyyətdə saxlaya biləsən. Çünki o anda kameranı qurdalasan, kadrın pozula, kamera əsə bilər. Orxan (Orxan Şahtürk “Mən qəhrəman axtarıram” filminin operatoru- red.) hərdən çəkilişlərdə bunu eləyirdi. Bir də görürdün ki, rakurs tutmağa çalışır. Rakurs tutmağa çalışanda kadr yararsız ola bilir, əsir, fokus itir. O anda sadəcə statik dayanmalısan, çünki bir kamera ilə işləyirsən. Ona görə, mənim filmimdə naturaları ayrıca çəkməli olduq. O anda texniki şeylərə çox fokuslanmaq lazım deyil. Bir az görüntü ala bildinsə, bəsdir. Qalan şeyləri post-prodakşnda düzəltmək olur. Bir az fokus itə bilər, imkan olsa, düzəldə bilərsən. Amma olmasa belə, əsas obyektə fokuslanmalısan.

– Hələlik bir bədii işiniz var – “Kandar” qısametrajlı filmi.

– Var. Onu özümdən başqa heç kim bəyənmir. “Kandar”ın yaranmağının səbəbi şəxsi həyatda özümün qərarsız insan olmağımdır. Bir neçə mövzu var ki, məni çox düşündürür. Mən həmişə fikirləşmişəm ki, insanın əlacsızlığı ən böyük dramdır. Fərqi yoxdur, iş axtarır, ev axtarır və ya yemək axtarır. Məsələn, Vittorio De Sikanın “Velosiped oğrusu” həmin əlacsızlıq haqqındadır. Eynilə qərarsızlıq da mənə dramatik gəlir. Qərarsız insan daha çox əlacsız vəziyyətə düşür. Bir qərar verə bilməyəndə nə baş verir? Hər şeyi taleyin ixtiyarına buraxırsan. Ona görə, məni narahat edən mövzunu – qərarsızlığı işləmək istəyirdim. Film nəzəriyyəsində “The Doorway shoot” deyilən bir konsept var. Yəni kandarda dayanan adam… O, bilmir ki,  içəri aiddir, yoxsa çölə aiddir. Bilmir ki, çıxıb getməlidir, ya içəri girməlidir, ümumiyyətlə, hara getməlidir. “The Doorway shoot” bu qərarsızlığın kadrı, mizanıdır. Mən də “Kandar”ı ordan yola çıxaraq çəkdim. Bu film qərarsızlıq hissinə bir qədər fəlsəfi yanaşmadır: sən fatalist davrana bilərsən və qərarı taleyin ixtiyarına buraxa bilərsən. Filmdə də qəhrəmanların qərarları dəyişir. Əvvəl qadının qərarı dəqiq olmur. O, dəqiqləşəndə kişinin qərarı dəyişir. Sonra zər atılır və qərarı taleyin hökmünə buraxırlar. O filmin bəyənmədiyim xüsusiyyəti odur ki, texniki baxımdan tam olaraq istədiyimi ala bilmədim. Çünki çətin çəkiliş idi, hər şey bir kadrla çəkilməliydi.

– Mən 17 dəqiqə ərzində, təxminən, üç uzun, “Long take” kadr saydım.

– Əslində, kadr heç kəsilməməliydi. Bir az da yuxu kimi düşünürdüm. Bu təəssüratı tam əldə edə bilmədim, çünki bir günlük çəkiliş idi. Bəlkə bir az tələsmişəm, bəlkə bir az büdcə toplayıb sonra çəkməliydim. Amma indiki halıyla texniki tərəfi bir kənara qoysaq, forma olaraq özümün bəyəndiyim filmdir.

– Bədii film təcrübənizi davam etdirmək fikriniz var?

Var, amma hələlik dramaturji struktura əməl etmək baxımından mənə çətin gəlir. Hərçənd sifariş olanda biz elə həmin struktura əsasən yazırıq. Ancaq dramaturji struktur qaydalarına əməl etmək istəyəndə də bir yerdə qopursan. Çünki ssenari yazanda müəllif tanrı kimi davranır. Qəhrəmanın başına oyun açırsan, məqsəd, arzu, maneələr və s. həll edirsən, axırda da onu ya qəhrəman edirsən, ya eləmirsən. Bir yerdə adamın əli dayanır, “mən neynirəm, ümumiyyətlə, nə işlə məşğulam” deyə özünü sorğulayırsan. Sanki bir az süniliyə doğru gedir. Bu, çətinlik yaradır. Odur ki, sənədli film mənə daha yaxındır. Ona görə, bədii filmin strukturu, dramaturgiyası barədə bir az arafdayam. Qəbul olunmuş dramaturji struktur əsasında çəkilmiş filmləri o qədər də bəyənmirəm. Hətta peşəkarlıq baxımından yaxşı çəkilmiş elə filmlər var ki, ssenari quruluşunda hər şey qaydasındadır, amma film maraqlı deyil. Bu, mənə bir az texniki yanaşma təsiri bağışlayır. Mənə elə gəlir ki, ssenari strukturunu az da olsa, öyrənən hər kəs oturub ssenari yaza bilər. Buna görə də filmi maraqlı eləməyin yollarını, formalarını axtarıram. Hərdən tammetrajlı film ssenari yazandan sonra Pərviz Məmmədova göstərirəm. O da səhvlərimi, pozduğum qaydaları deyir. Onları qəbul edirəm, amma tamamilə struktura oturtmaq istəmirəm. Çünki maraqsız alınır. Belə deyək də. Mən kommersiya baxımından işi “paketləyə” bilirəm. İstər reklam olsun, istər sosial çarx fərqi yoxdur. Sadəcə bədii filmi qaydalara uyğun “paketləmək” ürəyimə yatmır. Gərək ən maraqlı formanı tapa biləsən. Əslində, müəllif kinosunun konkret bir strukturu yoxdur. Kristofer Voqlerin nəzəriyyəsini götürək. Voqlerdə qəhrəmanın səyahəti var. O, qərar verir, çağırış olur və sair və i. Amma məsələn, Kşiştof Kislovskinin “Rənglər” trilogiyasından “Qırmızı”da qəhrəman heç bir qərar vermir, sadəcə müşahidəçi kimi o xəttin üstündədir. Maraqlı bir konseptdir. Mən də filmə konsept kimi baxıram və hansı konseptdə olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışıram. Sənət insanın özünüifadə vasitəsidir və onu hansısa struktura oturdanda işin mistikası pozulur. Məsələn, Qobustan qayalarında qədim insanların çəkdiyi bizon təsviri var. Bir şəkil, bir kadrdır, amma sənə hekayə danışır. Deyir ki, bu mənim yeməyimdir. Ola bilər ki, tarixçilər o bizon rəsminə informasiya olaraq baxsın, ancaq sən ardına o biri rəsmləri də düzsən, bir hekayə alınar: biz yemək yedik, yeməyimiz olduğuna görə sevindik, alovun ətrafında rəqs elədik. Heç bir strukturdan xəbərləri olmayıb. İnsan öz içindən gələn formada, intuitiv olaraq o hekayəni qurur. Ona görə, mən indi mümkün qədər təmələ getmək istəyirəm: hekayəni başqa cür necə maraqlı danışa bilərik? Həm də məsələ ondadır ki, bizə qədər çoxlu filmlər çəkilib və bütün mövzular əvvəldən-axıra, axırdan əvvələ, ortadan kənarlara –  hər cür danışılıb. İndi bircə yol var: özün maraqlı bir konsept, maraqlı bir forma tapıb öz hekayəni danışasan. Hazırda mənim problemim budur. Texniki olaraq  gözəl kompozisiya qura bilərsən, operatorun yaxşı, təsvirin qəşəng, ssenarinin quruluşu super ola bilər. Ya da verərsən “skript doktora”, çatışmazlıqları düzəldib qaytarar. Sən sadəcə rejissor kimi ona nəzarət edərsən və hər şey qaydasında olar. Bu iş film kimi yaxşı “paketlənə”, yaxşı satıla bilər, amma maraqlı olmaz.

– İlkin, “308.2” ilk böyük işinizdir?

– Əslində “Mən qəhrəman axtarıram”ı ilk böyük işim hesab eləyirəm. Amma “308.2”də də bir az yaxınlaşmışdım. Onun montajı çox xoşuma gəlmir. Çünki çox uzun kadrlar var və film sifariş olduğuna görə onları istədiyim kimi kəsə bilmədim.

– Mənə də məşq xarakterli bir iş təsiri bağışladı. Çox yaxşı kadrlar vardı. Məsələn, küçə sorğusunda iştirak edən insanların barmaqlıqların arxasından çəkilməsi. Amma bu xətt yarımçıq qalıb və sadəcə məkanı dəyişmisiniz.

– O filmi təzədən işləmək istəyirdim. Fikirləşdim ki, təhvil verim, sonra üzərində təzədən işləyərəm. Vaxt olmadı, başım qarışdı. Filmin çəkilişləri də ürəyim istədiyi kimi alınmamışdı. Filmin əsas qəhrəmanlarından biri çəkilişə razı deyildi. Hətta elə anlar olurdu ki, vaz keçmək istəyirdim. Ona görə tam struktura oturtmaq cəhdlərim alınmadı.

– Onda keçək ən əsas filminizə. Anladığım qədərilə, “Mən qəhrəman axtarıram” sifariş deyil. Necə deyərlər, öz ürəyinizdən gələn bir işdir…

– Bayaq dedim ki, ssenarinin yazılış qaydaları məni narahat edir. Məsələn, o qaydalara görə qəhrəman necə olmalıdır? Kifayət qədər ağır şərtlər var. Əngəllər – özü də bir neçə əngəl – aşmalıdır, məqsədinə çatmalıdır və s. Oxuyursan və fikirləşirsən ki, niyə belədir, bu qaydaları kim qoyub? Bir tərəfdə də Homerin qəhrəman anlayışı var: qəhrəman getməlidir, düşmənə qalib gəlməlidir və özünü təsdiq etməlidir. Ssenari strukturundakı qəhrəman anlayışı da buna bir az yaxındır, amma sırf düşmənə qalib gəlmək nəzərdə tutulmur, öz problemini həll edə bilər və s. Sən bunları oxuyursan və sualların yaranır: Qəhrəman niyə belə olmalıdır? Bir də bəzən insanlar “mənim həyatımı çəksən, film olar” kimi fikirlər deyirlər. Bu iki ideya mənim beynimdə birləşdi.

– Yəni sizin axtardığınız qəhrəman, Voqlerin nəzərdə tutduğu anlamda qəhrəmandır və siz “mənim həyatım çəksən, film olar” deyən adamlardan soruşursunuz ki, sizin həyatınız niyə film olmalıdır?

– Sadəcə bu  deyil. Orda bir neçə kəsişmə var. Bir də düşündüm ki, qoy mən insanlardan qəhrəmanı necə təsəvvür etdiklərini soruşum. Homer bir şey deyir, dramaturgiya qaydaları başqa şey. Bəs insanlar nə düşünürlər? Bu, bir növ dramaturgiyada yenilikdir, yeni qəhrəman anlayışını axtarmaqdır və mən bunu camaatdan soruşuram. Həm də burda başqa bir xətt də var – filmin qəhrəmanı özü qəhrəman axtarır. Bu konsepti bəyənib, dəftərimə yazmışdım və üç-dörd il sonra gerçəkləşdirdim. Yola çıxmaq ərəfəsində təqribi strukturunu da qurdum: mən bir az radikal yanaşacağam, lazım gəlsə, əsl xarakterlərini üzə çıxarmaq üçün adamları sıxışdıracağam və s.və i. Amma burda da bir qərarsızlıq halı var. Qərarı müəllif yox, insanlar verir. Mən müəllif olaraq bunu insanların ixtiyarına buraxıram.

– Çəkiliş neçə gün davam elədi?

– Ümumi 7 gün. İlk dörd gün çəkiliş elədim. Sonra karantin, ardınca da müharibə oldu. O ərəfədə boş vaxtım yarandı, çəkdiklərimi montaj elədim. Təbii ki, çatışmayan kadrlar var idi. Daha çox natura çəkilişləri. Rüfət (Rüfət Həsənov-red.) filmdən paylaşdığım qısa hissəni görmüşdü və filmi “Debüt” studiyası ilə işləməyimi,  post-prodakşnı orda tamamlamağımı təklif etdi. Film bir ilə yaxın “Debüt” studiyasında qaldı.  Film üzərində müzakirə oldu, hətta Orxan Abbasov filmi fokus-qrupa göstərdi. Mənim üçün hər şey aydın idi, sadəcə Orxan, deyəsən, nədənsə narahat idi, ya da filmin festival üçün mükəmməl olmağını istəyirdi, bilmirəm.  Əslində, bu prosesin özü də mənə təkan verdi. Çünki o vaxt artıq həm həvəsdən düşmüşdüm, həm də pulumu xərcləmişdim. Bir də bir işin üzərinə ikincə dəfə qayıtmaq, həqiqətən, çətin olur. Nəticə olaraq, “Debüt”dən cavab çıxmadı. Mən də qərara gəldim ki, filmi özüm tamamlayım.

– İkinci çəkiliş filmi qəhrəmanların özlərinə göstərmək mərhələsi idi?

– Hə. Üç gün eyni yollarla qayıda-qayıda naturaları çəkdik, həm də həmin adamları tapdım, filmi onlara göstərdim. Bu da maraqlı konsept kimi gəldi mənə. Əslində, əvvəldən də fikrimdə var idi ki, film hazır olandan sonra aparıb özlərinə göstərəcəyəm. Bir də ağlıma gəldi ki, bunu eksperiment kimi filmin içinə salmaq olar.

– Filmi onların özlərinə göstərmək etik baxımdan yaranan bir istək idi, ya sadəcə tamamlamaq üçün?

– Etik baxımdan sadəcə göstərə bilərdim, filmə daxil eləməzdim. Mən sırf eksperiment baxımından elədim ki, film elə bitsin.

– Ümumilikdə, nə qədər material alınmışdı?

– Ümumi montaj materialı  iki kamera və əlavə action kamera ilə birlikdə 60 saata yaxın olardı. Karantində boş vaxtım çox idi. Əvvəlcə mətni kompüterdə yığdım və  onun üstündə montaj elədim. Ən çətini qəhrəmanları seçmək idi.

– Elə soruşmaq istəyirdim ki, filmə düşəcək insanları seçəndə prioritetiniz nə idi? Yəqin, ki, sadəcə filmdə gördüklərimiz deyil, başqa insanlar da olub.

– Filmdə gördükləriniz qədər də filmə düşməyənlər var. Ona görə seçim zamanı iki şeyə diqqət yetirirdim: birinci, təkrarçılıq olmasın. Bir də ümumi xətt, intensivlik yavaş-yavaş artsın. Çünki bölgədən bölgəyə də fərq vardı. Birinci hissədə yol boyu rastlaşdığımız insanları çəkmişik. İkinci hissədə artıq kəndlərə girirdik. İsmayıllıda kəndlərə girəndə temp bir az dəyişir. Üçüncü hissədə çobana daha çox vaxt sərf eləmişik. Məncə, son halı normal alınıb, əsas ideya qorunub. Çünki onlar mənim üçün sadəcə ayrı-ayrı fərdlər deyillər, həm də bütün bir cəmiyyətin, təbəqənin tərkib hissələridir. Yəni məsələn, Əhmədi filmə salmasam da, Məmməd ona yaxın bir tezlikdədir.

– Bu film bir növ sərgüzəşt, axtarış filmidir. İdeyası olub, dramaturji strukturu montaj stolunda yaranıb…

– Həm də yolda, spontan şəkildə. Əslində, konsept bu idi. Sən axtarışdasansa, yola çıxmalısan. Yoldasansa, artıq təsadüflərin ixtiyarındasan. Çünki qarşına fərqli adamlar çıxa bilərdi, həvəsdən düşə bilərdin və s və i. Amma həm yolda o xətti saxlamağa çalışırsan, həm də təsadüflər özü sənə kömək eləyir, müəllifin müdaxiləsi olmur. Sən sadəcə ordan yaxşıları seçirsən ki, nəzərdə tutduğun xətdən, ideyadan kənara çıxmayasan. Bu filmi çəkəndə mən ssenari, struktur qaydalarını bilirdim. Bir söz var e! Montajçı nəsə eləmək istəyir, deyirsən ki, dəymə, belə yaxşıdır. Mənə görə, “dəymə, belə yaxşıdır” tamamilə struktura uyğun işləməkdən daha maraqlıdır. Çünki hiss eləyirsən ki, bu cür daha yaxşıdır, hansısa qaydaya, struktura tabe eləsən, hər şey pozulacaq. Bu, təsadüfdür, spontandır, eksperimentdir, amma risk eləməyə dəyər. Bax, bu hal çox idi. Sadəcə təqribi xətti bilirdim: qəhrəman mənəm, qəhrəman axtarıram, qarşıma insanlar – əngəllər çıxacaq, kimsə razılaşacaq, kimsə razılaşmayacaq. Mən bu yolu sadəcə müşayiət eləyəcəyəm. Radikal qərar verib, onlarla razılaşmayıb, onları qəhrəman eləməyə də bilərdim. Amma burda mənim ideyam o idi ki, onların dediyini eləyəcəyəm, kimi göstərsələr, hara desələr, ora gedəcəyəm. Yəni sadəcə onların qəhrəmanlıq anlayışına yolçu olacağam. Fikirləşirəm ki, sırf bu konsept üçün belə risk eləməyə dəyərdi.

– Filmin təqdimatında demişdiniz ki, bu yolçuluq sizin özünüzü də dəyişib. Əvvəl qəhrəmanlara yanaşmanız fərqliymiş, sonra yol davam etdikcə yanaşmanız dəyişib və get-gedə hər şeyi axarına buraxmısınız. Bu, hansı məqamda baş verdi?

– “Mənim həyatımı çəksən, film olar” cümləsini tərəzinin bir gözünə qoyursan, digər gözünə də ssenari qaydalarını. Ürəyində deyirsən ki, qardaş, bu qaydalara görə, sən qəhrəman ola bilməzsən, çətindir. Ya da hərdən dostlar təklif eləyirdilər ki, bir adam var, get, onu çək. Soruşurdum ki, nə edib? Görürdüm ki, hamısının aktı yarımçıqdır, getdiyi qapıdan içəri girə bilməyib. Buraxmayıblar, qapını sındırmayıb, sakitcə qayıdıb. Yəni əvvəllər qəhrəmanlıq məsələsinə çox radikal yanaşırdım. Amma yol boyu hər şey dəyişdi. Bilmirəm, onlarla empatiya qurmağı bacardım, ya  başqa nəsə oldu, sadəcə bir də gördüm ki, onlarla razılaşmağa başlayıram. Adam çörək qazanır, ailəsini saxlayır. Düzdür, ssenari qaydalarında qəhrəman haqqında başqa şey deyilir, ancaq bu adamlar real həyatı yaşayırlar. Əslində, çox vaxt mənə elə gəlir ki, o qaydalarda yazılanlar bizə yeridilən hazır informasiyadır. Məsələn, uzun illər deyirdilər ki, insanların göz quruluşu elədir ki, horizontal kompozisiyaya öyrəşib. Amma indi hər kəs rahatlıqla telefona, vertikal kompozisiyalara baxır. Deməli, alışmaqdan asılıdır. Həm də ondan sonra başladım sorğulamağa. Ona görə deyirəm ki, indi arafdayam. Onsuz da o qaydalar filmlərin əsasında yazılıb. Onda bəlkə bizim bilmədiyimiz başqa bir forma var? Biz insan hekayələrinə fokuslanmışıq, başqa şey bilmirik. Heyvanlara da insani xarakterlər yükləyirik. Yaxşı, mən başqa dünyadan film çəksəm, o qaydalar uyğun gəlməyəcək, axı?! Deməli, bunun daha təbii yolunu tapmaq lazımdır. Ona görə deyirəm ki, bəzən o qaydalar adama mane olur. Oturub yazmaq istəyirsən, tık – qaydanın biri bildiriş kimi beynində işıqlanır ki, burda bunu eləməlisən.

– Və ənənəvi sual. Növbəti filminiz nə haqqında olacaq?

– Küçədə bir qadın qəhrəman tapmışam. Çox ekssentrik görünüşü, geyim tərzi var. Mənə çox maraqlı gəlir. Onu izləyirəm. Alınsa, onu işləyəcəyəm.

– Razılığını almağa çalışırsınız?

– Yox, razılığını almağa çalışmıram. Sadəcə bu prosesi çəkəcəyəm. Çəkilişə razı olana qədər hər dəfə ondan bir informasiya alacağam. Çəkilişə razılıq verdiyi anda film bitə bilər. Olmasa, işin gedişatına baxacağam. Çünki bunun özü də bir film prosesidir. Bir qısa film ideyam da var. Daha doğrusu, hibrid film, sənədli və bədiinin qarışığı. Sonra bir teletamaşa yazmışam. Çexovun hekayələrini müasir dövrə adaptasiya edib fərqli bir konseptə uyğunlaşdırmışam. İTV-ə təklif etmişdim, cavab gəlmədi. Bir dənə də tammetrajlı bədii film ssenarim var. Hətta Mədəniyyət nazirliyinin bu il elan etdiyi pitçinqə qoşulmaq istəyirdim, alınmadı. Öz şirkətimdən yox, dövriyyəsi və film təcrübəsi çox olan “Nərimanfilm”, “Butafilm” və  “İTV” kimi şirkətlərlə baş vurmaq istədim. Ya mənə inanmadılar, ya güvənmədilər ya da başqa səbəbdən qəbul etmədilər. Üç rədd cavabı alandan sonra həvəsdən düşdüm. Hərçənd bəlkə də elə belə yaxşıdır. Düşünməyə, ideyalarımı daha da təkmilləşdirməyə vaxtım olur.

– İlkin, heç fikirləşmisiniz ki, hardan gəlib hara çıxdım? Yoxsa bunu fikirləşməyə vaxt olmur?

– Yox, fikirləşmirəm. Məni bura təsadüf gətirib. Amma hiss eləsəydim ki, bu işi bacarmıram, sahəmi dəyişərdim.

Müsahibəni hazırladı: Aygün Aslanlı