Göylərdən müqəddəs film nazil oldu

Oxucuların istəyinə əsasən, bu dəfə “Koyaanisqatsi” filmindən danışacağam. Bu filmin özəlliyi, təsvirlərin musiqi müşayiəti ilə dialoqsuz və sözsüz ifadə edilməsindədir. Müəllif sözlərin yoxluğunu dilin indi yaşadığımız dünyanı artıq təsvir etmədiyi fikri ilə əsaslandırır. Film 1982-ci ildə istehsal olunub və “Qatsi” trilogiyasının birincisidir. Hopi dilində “Qatsi” sözü “həyat” və ya “varlıq” mənasını verir. “Koyaanisqatsi” sözü “mənəvi pozğunluq və xaotik həyat” və ya “müvazinətsiz həyat” kimi tərcümə edilir. Trilogiyanın sonrakı filmləri “Powaqqatsi” (“Çevrilmədə olan həyat”) (1988) və “Naqoyqatsi” (“Müharibə kimi həyat”) (2002) mənasını verir. Hopi dili Arizona ştatında yaşayan yerli amerikalılar olan Hopi xalqının dilidir. Film 2000-ci ildə mədəni, estetik və ya tarixi əhəmiyyəti olduğu üçün Amerika Birləşmiş Ştatlarının Milli Film Reyestrində qorunur.

BÜTÜN PULLAR ÇİRKLİ PULDUR

Filmin rejissoru və prodüseri Qodfri Recio katolik ailədə anadan olub. 14 yaşında kilsədə ruhani həyat tərzinə başlayan Recio ömrünün sonrakı 22 ilini oruc tutmaq, səssiz meditasiya və dua etməklə, rahib kimi keçirir. Dini təhsil alan bu intellektual rahibin sonradan şübhələri yaranır və kilsə quruluşunu inkar edərək, ictimai faydası olan sosial layihələrdə və qurumlarda işləməyə başlayır. Qeyri-adi bir hadisə onu kino sənətinə gətirir.

Əvvəllər dindar olduğundan bu dünyaya aid olmadığını hesab edərək, kinoteatra getməkdən çəkinirdi. Lakin başqa bir dindarın məsləhətilə Luis Bunyuelin “Unudulmuşlar” (Los Olvidados) filminə baxmaqla həyatı dəyişir. O, hərəkətli təsvirin, kinonun psixoloji gücünün dərk edilməsinin bir epifaniya (təzahür) olduğunu iddia edir və bununla da kino karyerasına başlayır.

Qodfri Recio özünəməxsus eksperimental poeziya kinematoqrafiyasının amerikalı yaradıcılarındandır. O, öz filmoqrafiyasından çox az və ya heç bir maddi fayda əldə etmədən, pul və ticarəti inkar edərək yaşayırdı. Onun filmoqrafiyasında real kapital və gələcək maraq yox idi. Qodfri hesab edirdi ki, bütün pullar çirkli puldur. Recionun bu asketik (zahid) həyat tərzi ictimai xeyriyyə təşkilatları tərəfindən təxminən 50 il ərzində dəstəkləndi.

“Koyaanisqatsi” filmi qeyri-ənənəvi süjetə (non-conventional plot) malik eksperimental sənədli filmdir. Bu filmi üç sənətçinin birlikdə işi kimi də təqdim etmək olar. Rejissor Qodfri Recio, operator Ron Frike və bəstəkar Flip Qlas. Recionun sözsüz filmlərini gücləndirən bütün musiqi və orkestr saundtrekləri ömürlük dostu bəstəkar Filip Qlas tərəfindən yaradılmışdır. Filmin musiqisi, filmin atmosferini çatdırmaq baxımından təsvirlə bərabər səviyyədədir. Filip Qlas bu film üçün metrajı 76 dəqiqədən çox olan musiqi yazıb, filmdə isə onun 46 dəqiqəlik hissəsi işlənir. Operatoru Ron Frikeylə isə filmdə əməkdaşlıq etməmişdən öncə birlikdə müxtəlif sosial layihələrdə çalışıblar. Onlar Regional Təhsil İnstitutunda (IRE) Amerika Vətəndaş Azadlıqları İttifaqının (ACLU) sponsorluğu ilə məxfiliyə müdaxilə və davranışa nəzarət üçün texnologiyadan istifadəni əhatə edən sosial media kampaniyası üçün audiovizual məhsullar istehsal edirdilər. Uğurlu media kampaniyasının sonunda institutun büdcəsində 40.000 dollardan artıq maliyyə qalmışdı. Frike qalan pulu film istehsalı üçün istifadə etməyi Recioya təklif edir və bu təklif “Koyaanisqatsi”nın istehsalına səbəb olur. Onlar ssenarisiz kadrlar çəkməyi və onu bir saatlıq filmə çevirməyi planlaşdırdılar. Ssenari olmadığı üçün Frike “filmdə yaxşı görünəcəyini” hiss etdiyi hər şeyi çəkir. O, sonralar bu yolu davam etdirərək rejissoru olduğu məşhur “Baraka” və “Samsara” filmlərini çəkib.

İNSAN CƏNNƏTDƏN QOVULDU

İnsan cənnətdən qovuldu. Yer üzündə bütün hekayələr belə başlayır. “Peccatum originale”, yəni ilk günah nəticəsində insan yer üzünə gəldi. Beləliklə, film insan, təbiət və onların arasındakı əlaqədən bəhs edir. Ümumiyyətlə, Qatsi trilogiyasından olan filmlər şəhər həyatı ilə qlobal ətraf-mühitin toqquşmasının apokaliptik mənzərəsini təsvir edir. Müəllif bu filmləri tamaşaçılar üçün bir təcrübə hesab edir. Filmin nə haqqında olduğunu hər tamaşaçı özü bildiyi kimi başa düşməlidir.

Koyaanisqatsi filmi insansız təbiət təsvirləri ilə başlayır və tədricən, insanın təbiətdə varlığına və onun dünyanı necə dəyişdirdiyinə keçid edir. Filmin ilk kadrlarında mağarada insan fiqurları olan petroqliflər (qayaüstü rəsm) görünür və insanın mağaradan başlayan həyat yolunun xronologiyası sərgilənir. Filmboyu gedən sürətlənmiş və yavaşıdılmış təsvirlərdə (time-lapse) təbiət bizə heç də yad gəlmir. İnsanların sürətləndirilmiş və yavaşıdılmış kadrları isə əksinə, vahiməli görünür. Onlar hansısa orqanizmdə yaşayan parazitlərə bənzəyir. Təsvirlərin əksəriyyəti geniş planda, yuxarıdan və təyyarədən çəkilib. Bu cür kadrlar kino terminində “God’s eye view” (Tanrının göz baxışı) adlanır. Sanki, müəllif tanrının gözünü bizə göstərən yeni peyğəmbərdir. Bəlkə də müasir dövrdə müqəddəs kitab Yerə ensəydi, o belə bir film şəklində olardı. Film bitənə yaxın “Peyğəmbərliklər” mahnısı sədası altında Hopi dilində üç bənddən ibarət kəhanət yazılı şəkildə ekrana çıxır.

“Torpağı qiymətli əşyalar üçün qazsaq, fəlakət gələcək!”

“Təmizlənmə gününə yaxın, səmada irəli-geri fırlanan hörümçək torları olacaqdır!”

“Bir gün göydən bir qab kül atılacaq ki, bu da torpağı yandırıb okeanları qaynada bilər!”

Demək olar ki, film elə bu üç sözün üzərində qurulub. Sadəcə müəllif bu üç sözü demək üçün minlərlə təsviri bizə sözsüz çatdırır. Filmin təhlilini əslində burada bitirə və ya başlaya bilərik.

Təbiət insanın ilk yaşayış məskəni idi. O təbiətdən uzaqlaşdı, təbiətsizləşdi. Mağaradan çıxdı və daşdan yeni mağaralar tikdi. Bunun üçün ilk məskənini – evini texnologiya üçün dağıtdı. Beləliklə, yer üzünə qovulan insan bu dünyada öz cənnətini yaratmağa başladı. O, altından yollar keçən, ucu buludları dələn hündür göydələnlər tikdi, böyük şəhərlər saldı və bu dünyanın memarı özü oldu. Sonra, insan yüksək texnologiyalar yaratdı. Lakin sonra özü də yaratdığı texnologiyanın əsirinə çevrildi. İnsan təbiətdən şəhərə, şəhərdən rəqəmsal dünyaya köç etdi və bu dünyaya qərq oldu, özünü, kimliyini itirdi. Film ilk baxışda ekoloji problemlərə toxunan kimi görünsə də, əsas ideya, texnologiyanın yerə ev sahibliyi etməsidir. Artıq yer üzünün əşrəfi yeni texnologiyadır. “Streaming” (internetdə yayım axını) texnologiyası sosial medianın bir hissəsidir və bu həm də vizual həyatın yeni ev sahibidir. Bu mənada Recio israr edir ki, əslində görüntülü texnologiya bizim istifadə etdiyimiz bir şey deyil, bizim yeni zehni mühitimizdir. Bizə elə gəlir ki, biz texnologiyadan yaxşı və pis məqsədlərlə istifadə edə bilərik. Lakin texnologiyanın bizim nəzarətimizdən kənar öz muxtariyyəti, siyasəti, iradəsi və öz taleyi var. Sosial media məkanında olan axın, həyatımızın aktual mühitinə çevrilir, yeni insan məskəni kimi köhnə təbiəti əvəz edir və köhnə təbiətimizin qalıqları isə bundan ziyan çəkir. Bu problem “mavi planet” adlı vahid ideya ətrafında birləşmiş dünya yaratmaq kimi aldadıcı ideyadan yaranır. Vahid dünya isə təhlükəlidir. Çünki yuxarıdan aşağıya nəzarət ehtiyacı müsbət qəbul olunacaq. Bizim geniş internet əlaqələrimiz əslində dünyanı təhlükə altına qoyur. Üç kəhanətdən biri olan “səmada irəli-geri fırlanan hörümçək torları”mənə “www” (World Wide Web) kimi tanıdığımız “Dünya Hörümçək Toru”nu xatırladır. Müəllif hesab edir ki, texnoloji dünyada yaşamaq eyforiyası, gündəlik həyatımızı o qədər sürətləndirdi ki, biz bu sürətlə gələcəyimizi geridə qoyduq. Recioya görə, “Eschaton” (son gün) çoxdan baş tutub və biz indi “aftershock”da (şokdan sonrası) yaşayırıq və onun özü gələcəyə ümidin olması ehtimalına şübhə ilə yanaşır. O qeyd edir ki, ümidlidir, lakin ümidsizcəsinə…

BALIQLAR SUYU ƏN SONDA TANIYACAQLAR

Bu film texnologiyanın əsirinə çevriləcəyimiz barədə öncəgörmədir.

“Eynşteyn deyirdi ki, balıqlar suyu ən sonda tanıyacaqlar. Deməli insanlar texnologiyanı ən sonda bilənlər olacaq. Bu gün biz artıq təbiətlə yaşamırıq. Yaşadığımız mühit texnoloji mühitdirsə və onu ehtiyac halına gətiririksə, deməli, biz kiborqlaşmışıq”.

Biz gördüklərimizə, eşitdiklərimizə, yediklərimizə, toxunduqlarımıza çevrilirik. Film müasir texnoloji yeniliklərdən çox əvvəllər çəkilsə də, müasir günümüzdə onu daha yaxından hiss edirik. Biz hər addımımızda yeni texnologiya ilə birgə hərəkət edirik. Onunla ağlayıb, onunla gülürük. Hal-hazırda yaşadığımız dünya isə artıq yavaş-yavaş rəqəmsal ev halına gəlir. Süni zəka kimi doğulanlar bu evlərə yerləşdirilir. Onlar insanlar üçün ciddi rəqib, bəlkə də nə vaxtsa düşmən də olacaqlar. Biz öz əlimizlə dünyamızı onlara təhvil veririk. Gələcəklə bağlı isə heç bir planımız yoxdur. Müəllifin bu filmdə insanları günahkar kimi göstərmək məqsədi yoxdur. Sadəcə baş verən təhlükə barədə insanları xəbərdar etməyə çalışır. Recio inanır ki, insanlar davranışlarını dəyişərək həyatı yaxşılaşdıra bilərlər.

Uzun illər küçə dəstələri ilə işləyən biri kimi əmin oldum ki, hər hansı bir şəraitdə kiməsə zərər verə biləcək əclaflar olsa da, insanların çoxu yaxşıdır. Bu, inandığım bir şey deyil, bildiyim bir şeydir. Əgər kiməsə zibil olduğunu söyləsəniz, o, yəqin ki, zibil kimi davranacaq. Əgər kiməsə onların böyük olduğunu söyləsəniz, o, böyüklük əldə edə bilər.

Məsələ həm də sözün qüdrətindədir. Braziliyalı filosof Paula Freyre “Məzlumların pedaqogikası” kitabında qeyd edir ki, “bir insanın bu dünyada edə biləcəyi ən vacib şey yaşadığı dünyanın adını dəyişməsidir. Çünki bir şeyin adını çəkəndə əslində onu yaradırsan”. Bu, normal dediyimiz hər şeyin anormal olduğunu, ağlı başında dediyimiz hər şeyin dəli olduğunu söyləyən bir hikmətdir. Bu, tanrının “Ol!” deməsi qədər sadə və sehirlidir. Tanrıdan isə həmişə nələrisə düzəltməyi gözləmək olmaz. Biz özümüz də nələrsə edə bilərik. İnqmar Berqmanın “İlan Yumurtası” (Das Schlangenei) (1977) filmindən bir hissə yadıma düşdü. Ərinin ölümündə özünü günahkar hesab edən Manuela ümidini itirib və kilsəyə gələrək rahibdən əfv olunmaq şansının olub-olmadığını soruşur. Hər ikisi diz çökür. Rahib Manuela üçün xüsusi duasını səsləndirir:

Biz Tanrıdan çox uzaqda yaşayırıq. O qədər uzaqda ki, bəlkə də biz yardım üçün dua edəndə bizi eşitmir. Ona görə biz bir-birimizə kömək etməliyik. Uzaqdakı Tanrının bizdən əsirgədiyi əfvi biz bir-birimizə etməliyik.

Rahib əlini Manuelanın başına qoyur:

Mən səni ərinin ölümü üçün əfv edirəm. Daha günahkar deyilsən. Mən də səndən laqeydliyim və hissiyatsızlığım üçün əfv diləyirəm. Məni əfv edirsən?

Manuela da əlini rahibin başına qoyur:

Bəli, mən də əfv edirəm.

Rahib ayağa durur:

Edə biləcəyimiz bu qədərdir.

Bütün bu filmlər, bu yazılar az da olsa nəyisə dəyişəcəksə, deməli biz artıq yeni adlar qoymağa başlamışıq. Biz hamımız sosial mediadan kənar sosial həyatımız barədə düşünməliyik. Birlikdə mağaraya gedib su içib, ocaq başında yeni mağara alleqoriyası fikirləşməliyik.

İlkin YUSİF