“Əsli və Kərəm” ola bilməyən “Mahmud və Məryəm”
Yaxın günlərdə yazıçı və dramaturq Elçin Əfəndiyevin 80 illik yubileyi olacaq. Bu il həm də “Mahmud və Məryəm” romanının nəşr olunmasının 40-cı ili tamam olur. Əsərin ekran adaptasiyası isə düz on il əvvəl, 2013-cü ildə Türkiyə və Azərbaycan müştərək işi sayəsində işıq üzü görüb. Aradan on il ötdükdən sonra, sözügedən ortaq əməyin kinomuzda hansı yerə sahib olduğunu, filmin yaddaşlarda necə həkk olunduğunu saf-çürük etmək vaxtıdır. Çox böyük büdcəsi olan bu filmi indi biz necə dəyərləndirməliyik? Orta əsrlərə nağılvari qayıdış, unudulmaz sevgi hekayəsinin ekran təzahürü, yoxsa heç biri?
“Mahmud və Məryəm” romanı, xalq dastanı “Əsli və Kərəm”in XX əsr dekonstruksiyasıdır. Əsərin əsas qayəsi dini baxışları gözünü tutmuş insanların iki gəncin sevgisinə mane olmaq üçün müxtəlif maneələr törətməsi, onları çətin vəziyyətə salmaqlarıdır. Ziyad Xanın oğlu Mahmud, keşişin qızı Məryəmə aşiq olur və onlar qovuşmaq üçün çətin yollardan keçməli olurlar. Filmin başlanğıc nöqtəsi də məhz bu hekayənin qəhrəmanlarının həyata gəldikləri andır. Bir səs (bu, sanki bizə dastan danışan, hər şeyi bilən şəxsin – müəllifin səsidir) bizə Mahmudun ailəsinə bəxş edildiyini, onunla birgə eyni gündə bir xristian qızının da doğulduğunu deyir. Əslində, bu deyilən sözlər vizual olaraq təqdim edilir və tamaşaçıya onsuz da göstəriləni bir daha izah edərək dərinlik artırılmağa çalışılır. Bu həm də əsərin filmdən olan üstünlüyünün vurğusudur. Film özü incəsənət əsəri olaraq romandan bəslənir, ona arxalanır və yaddaşlarda qalmaq istəyir.
Bir gün təsadüfən Məryəmi görən Mahmud ona bir könüldən min könülə aşiq olur. Rejissor bu səhnəni o qədər çiy və uğursuz formada çatdırır ki, “aşiqlik” məsələsi dramaturji baxımdan yerinə oturmur. Onlar arasındakı emosional əlaqəni vurğulamaq üçün isə musiqinin köməyə yetəcəyi düşünülür, ancaq burada da uğursuzluq özünü göstərir. Əlbəttə, kino tarixində müxtəlif ilk baxışdan eşq səhnələri var. Ancaq həmin səhnəyə qədər biz artıq obrazları tanıyıb onların nəyi sevib-sevmədiyini, axtardığı insanın hansı keyfiyyətlərdə olduğunu öyrənmiş oluruq deyə obrazın qəlbindəki boşluğu tamamlayan yarını tapdıqda bu sevgini qəbul edirik. Lakin burada sözügedən obrazın tanıdılması yaxşı baş tutmur. Bizim bildiyimiz və öyrəndiyimiz tək məqam Mahmudun kitab oxumağı, öyrənməyi çox sevən, qılınc və qalxanla maraqlanmayan biri olduğudur. Bu isə özlüyündə Ziyad Xanın xoşuna gəlmir, çünki ona xanlığını tapşıra biləcəyi həqiqi sərkərdə lazımdır. Mahmud və Məryəmin qarşılaşdıqları səhnədə romanın materialının necə ssenariyə çevrilə bilmədiyini görürük. Sözlərlə yaradılan dünya, görüntülərlə yaradıla bilmədiyi üçün filmin əsas hərəkətverici qüvvəsi – sevgisi ötürülə bilmir. Filmin davamı isə bu boşluğu doldurmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxsa da, yenə də səhv istiqamətlərə yönələrək hansı “limana yanaşacağına” qərar verə bilmir.
İlk baxışdan sevgi filmi kimi görünsə də, sevgi xəttinin uğursuzluğu filmi digər məqama – tarixi aspektə yönəldir. Burada isə tamam fərqli bir xətt açılır; türklərin bir-biri ilə mübarizəsi. Bu mübarizə, yəni Sultan Səlim ilə Şah İsmayılı üz-üzə gətirən “Çaldıran döyüşü”nə aparan hadisələr obrazların öz aralarındakı konfliktdə də rol oynayır. Ziyad Xanın xarici siyasətdəki qərarsızlığı qardaşı oğlu Bayındırın onun əvəzinə hərəkətə keçməsi ilə nəticələnir. Romandan fərqli olaraq, filmdə türklərin və türkçülüyün qabardılması yenilikdir. Əgər romanda hadisələr sadəcə fərqli dinlər arasındakı konfliktdən çıxış edirdisə, burada həm də fərqli məzhəblərin eyni kökə sahib insanlar arasında qan-qadaya gətirib çıxardığı göstərilir. Burada qəhrəmanın tutduğu yol – sevgi və müharibədən qaçış axtarması ideoloji olaraq yeni müstəvi açsa da, sözügedən vurğu tam qoyulmadığından, ideyanın ötürülməsində də problem görünür. Romanda Qəmərbanuya oğlunun olacağını xəbər verən tülkü, filmdə qurdla əvəzlənib. Romanın qurduğu simvolik dünya filmdə özünü əksər hallarda göstərə bilmir.
Film hərdən kənar süjetlərə o qədər aludə olur ki, əsas qəhrəmanlar yaddan çıxır və onların dünyası açıla bilmir. Xüsusilə filmə tarixi dərinlik verilməsi cəhdləri, bəzi məqamlarda özünü çox bəlli edir və bu filmin qüsuruna çevrilir. Hadisələr keçən dövrdə Füzulinin heç 20 yaşı olmasına baxmayaraq onun qəzəli səslənir ki, bu da ədəbiyyat tarixi ilə azdan-çoxdan tanış olanlar üçün irreal səhnə təəssüratı bağışlayır. Həmin səhnənin ardınca isə məsələnin “Qarabağ həsrəti” ilə əlaqələndirilməsi isə ümumi süjet xəttindən əlavə bir detal kimi görünür, ahənglik təşkil etmir. Filmin döyüş səhnələri diqqətlə işlənsə də, orada da bütövlük yoxdur. Ümumilikdə filmdə kostyum dizaynları, xoreoqrafiya kimi məsələlər yaxşı işlənib və təqdirəlayiqdir. Ancaq dramaturgiyada müxtəlif problemlər olması sözügedən məsələlərdə olan əziyyəti heç edir. Hələ Şah İsmayıl ilə Sultan Səlimin döyüşünü görən Mahmudun təəssübü də hekayəyə yedirdilməyə çalışılan, ancaq uğursuz olan məqamdır.
Ölülərdən keçmişə dair məlumatların ötürülməsi isə maraqlı tapıntı kimi filmin nağılvariliyini artırmağı bacarır. Bu səhnələrdə reallıq, yerini nağıla və əfsanəyə verir ki, xalqların folklorunda, yaddaşında özünə yer tapan hadisələr işıq üzünə çıxır. Məryəmin anasının ruhu, Qısır qadın obrazları nağıl motivini daha da gücləndirir. Filmin sonluğu da eyni nağılvari sonluğa malikdir. Həmin səhnədə rejissor o qədər pis iş çıxarır ki, səhnənin bədii gücü puça çevrilir. Halbuki, burada fərqli bir yanaşma edərək əfsanənin “sözbəsöz” vizual təkrar emalını göstərmək əvəzinə, onun insanların təxəyyülündəki halını deşifrə etməyə çalışaraq yaradıcı bir iş ortaya qoymaq olardı.
Obrazların konfliktləri, motivasiyaları dramaturji baxımdan hekayədə özünə yer tapa bilmədiyinə görə, aktyorların ifası da bu səbəbdən havada qalır. Nə Aras Bulut İynəmli, nə Eva Dedova bizi öz sevgilərinə inandıra bilmir. Burada ən diqqət çəkən obraz Şafak Başkayanın canlandırdığı Bayındır olur. O ilk səhnələrdən etibarən Mahmudun həsədini çəkən, onun yerində gözü olan, istəyinə nail olmaq üçün əlindən gələni etməyə hazır olan arxetip kimi tamaşaçıya təqdim olunur. Bu arxetipi dünya kinosunda “kələkbaz” adlandırırlar. Elə kələkbazlığı da onun sonunu gətirir, çünki o, ədalətli döyüşün qaydalarını pozur.
Sadaladığım məsələlərdən sonra belə ümumiləşdirmə etmək olar ki, “Mahmud və Məryəm” filmi yaxşı texniki keyfiyyətlərə malik olsa da, eyni dərəcədə yaradıcılıq sərgiləyə bilməyən bir işdir. Filmin janrlar arasında gedib-gəlməsi ona üstünlük gətirmir, əksinə, insanda çaşqınlıq yaradır. Obrazların daxili dünyasını aça bilmədiyindən emosional olaraq nüfuz edə bilmir və bu uğursuzluğunu musiqi ilə ört-basdıra cəhd edir. Əldə olan materiala nabələdlik və əsərin ruhunun duyulmaması hərdən didaktikaya, hərdən isə əzbərçiliyə çevrilir. Nəticədə ortaya çıxan məhsul yaradıcı interpretasiyadan daha çox, uğursuz, ədəbi əsərin gücü altında əzilən və özünü sübut edə bilməyən film kimi yadda qalır.
“Mahmud və Məryəm”in nümayişindən artıq on il keçib, indi bu filmi sadəcə bahalı, keyfiyyətli çəkilmiş iş kimi dəyərləndirmək mümkündür. Digər məqamlar isə – düzgün qurulmuş struktur və dramaturgiya, yeni kino axtarışları və həlləri, obrazların və aktyorların emosional dünyalarına giriş və bu kimi bir sıra çatışmazlıqları artıq düzəltmək mümkün deyil. “Əsli və Kərəm” də, “Mahmud və Məryəm” də yaddaşlarda yaşayacaq, amma film kimi yox.
Hacı Səfərov