Kinoda demokratiya modeli

Mil­liy­yət­cə çex olub, İkin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­də atasını Buhenvald, anasını Osventsim əsir dü­şərgələrin­də itir­məklə faşizm, 1968-ci ilin Pra­qa ha­di­sə­lə­rin­dən son­ra iki azyaşlı əkiz oğlanlarından, həyat yoldaşından vaz keç­məklə kommunist basqılarına məruz qalan re­jis­sor Mi­loş (Jan To­mas) For­ma­nın (1932) Ame­ri­ka­da Ken Ki­zi­nin ey­niad­lı po­ves­ti əsa­sın­da 1975-ci il­də çək­di­yi «Qu quşu yuvası üzə­rin­dən uçar­kən» (sse­na­ri müəl­lif­lə­ri Lourens Hauben, Bo Qoldmen) fil­mi de­mok­ra­ti­ya uğ­run­da mü­ba­ri­zə­nin uğurlu modelini  ya­ra­dır. “Dəlilik metodları” məqaləsində “Filmdəki klinika müalicə olunmayan ruhi xəstələrin azadlıqlarının da məhdudlaşdırıldığı məkan kimi göstərilir”[1] yazan tədqiqatçı rejissor Tina Batler ekran əsərinin nüvəsindəki rüşeymi göstərir. Sə­hər-sə­hər qapıların, əl-ayağa bağ­lan­mış ki­lid­lə­rin açı­lı­şı, dər­man­la­rın paylanması mü­hi­ti, açı­lan ruhi xəs­tə­xa­na­ya ye­ni gə­tiri­lən xəs­tə­nin qan­dal­lar­dan azad ol­ma­sı şad­ya­na­lı­ğı, ye­ni ab-havanı önə çə­kir. Davakarlığına gö­rə beş də­fə həbs olunmuş, on beş yaş­lı qı­zı zor­la­dı­ğın­dan sonuncu də­fə həbsxanada yat­mış MakMör­fi­nin (Cek Ni­kol­son) əməl­lə­ri­nə bə­raət qa­zan­dır­maq, xəs­tə­lə­ri tə­sir dai­rə­si­nə sal­maq, diaq­noz qo­yan hə­ki­mi ələ al­maq ba­ca­rı­ğı per­so­na­jın psi­xo­lo­ji im­kan­la­rı­nı nü­ma­yiş et­di­rir. Və xəs­tə­lə­rin mə­nə­vi problem­lə­ri­ni mü­za­ki­rə­yə çı­xa­ran tibb bacısı Retçedin (Lui­za Flet­çer) ya­rat­dı­ğı qalmaqalın soyuqqanlı mü­şa­hi­də­si MakMer­fi­nin da­xi­li ira­də­si­nin pas­­siv müqavimətini üzə çı­xa­rır.

Ame­ri­ka­nın demoqrafik züm­rə fərqliliyini təm­sil edən xəs­tə­lər ara­sın­dan zənci Vaşinqtonun eti­ra­zı­na baxmayaraq, seçdiyi hə­rə­kət­siz, reaksiyasız, ağır xəstə he­sab olunan ucaboy hinduya, basketbol topunu sə­bə­tə at­ma­ğa səbr­lə va­dar edən MakMör­fi özü­nün ali qayəsini do­la­yı yol­la üzə çı­xa­rır. Pa­ra­lel ola­raq əlil arabasındakı xəs­tə­nin çəliyi ilə «boks armu­du»nu döyəcləməsi əta­lət­li mü­hit­də­ki həyat eşqinin alovlan­ma­sından xəbər ve­rir. Şər­ti pul va­hi­di­ni təm­sil edən siqaretlərlə mad­di ma­raq oyadaraq kart oyununa cəlb et­di­yi xəs­tə­lə­ri öz mə­na­fe­lə­ri­ni qurmağı öyrədən MakMör­fi məqsədini real­laş­dır­maq yolunda növbəti ad­dım atır. «Mən burada fi­kir­lə­ri­mi, dü­şün­cə­lə­ri­mi eşit­mi­rəm» mət­ni­ni səs­lən­di­rən musiqiyə üsyan edən MakMör­fi demokratiyanın il­kin şər­ti­ni diqqət mər­kə­zi­nə gə­ti­rir. Xəs­tə­lə­rə zor­la qə­bul et­di­ri­lən naməlum həblərə qar­şı çıx­maq­la qra­fi­ki dəyişərək te­le­vi­zor­da beysbol çempionatına bax­maq tələbini sə­sə qoyduran MakMör­fi­nin pas­siv hal­sız­la­rın səs­ver­mə­də iş­ti­rak et­mə­mə­lə­ri – auditoriyanın pas­siv­li­yi ucbatından xa­nım Retçedə uduz­ma­sı gö­zö­nü qar­şı­dur­ma­nı sə­ciy­yə­lən­di­rir.

Udu­zan MakMör­fi­nin ye­rin­dən tər­pət­mək is­tə­sə də, gü­cü­nün çat­ma­dı­ğı əlüz­yu­ya­na güc gəlməsi, onun məq­sə­dini diq­qət mərkəzi­nə gə­ti­rir. Ar­tıq ma­dam Ret­çedin açıq mü­za­ki­rə­lə­ri­nə, stan­dart  müalicəsinə müqavimət, çempionata bax­maq is­tə­yən­lə­rin ço­xal­ma­sı xəs­tə­xa­na­da­kı oya­nış­dan xə­bər ve­rir və növbəti səsvermədə hal­sız­lar ara­sın­dan nəhayət ki, hindunun əli­ni qaldırması çoxluğun qə­lə­bə­si­ni tə­min edir. An­caq ic­la­sın bağ­lan­dı­ğı­nı bil­dir­mək­lə həl­le­di­ci sə­si saymayan xa­nım Ret­çedin müqavimətindən son­ra televiziya ek­ra­nın­da­kı yad təs­vir üzə­rin­də apar­dı­ğı re­por­taj­la qə­lə­bə­nin im­mi­ta­si­ya­sı­nı ya­ra­dan MakMör­fi şər­ti qələbəni tə­min edir. Be­lə­lik­lə, sər­bəst ba­zar, azad söz,  müs­tə­qil seç­ki ki­mi de­mok­ra­ti­ya tə­məl­lə­ri­nin tət­bi­qi mü­hi­ti can­lan­dı­rır. Baş hə­ki­min, komissiyanın sağ­lam he­sab et­mək­lə mü­hit­dən uzaqlaşdırmaq is­tə­sə­lər də, baş­la­dı­ğı işi so­na çat­dır­maq niyyətli MakMör­fi, ideyası uğrunda ölü­mə getməyə ha­zır olan xa­rak­te­ri səciyyələndirir. Hindunun çiyninə qalxmaqla xəs­tə­xa­na­nın hün­dür ha­sa­rı­nı ke­çə­rək sü­ka­nı ar­xa­sın­da əy­ləş­di­yi av­to­bu­su mar­şrut­dan çı­xar­maq­la, yo­lüs­tü gö­tür­dü­yü xa­nım ta­nı­şı Ken­di ilə bir­gə dostlarını psi­xia­tri­ya institutunun hə­kim­lə­ri ki­mi təq­dim edil­mə­si, gə­mi ilə ba­lıq ovun­da iri ba­lı­ğın tu­tul­ma­sı MakMör­fi­nin xəs­tə­lə­rə azad­lı­ğı da­dız­dır­ma­sı azad­lı­ğın tə­rən­nü­mü­nə çev­ri­lir. Təqib olunan gə­mi­nin tutulmasına baxmayaraq, bu ha­di­sə­dən son­ra köh­nə ida­rə­çi­lik tə­mə­li sar­sı­lan xəs­tə­xa­na­da MakMör­fi­nin ya­rat­dı­ğı basketbol ko­man­da­sı­nın həyata davamlılığı ümumi mən­zə­rə­ni dəyişir. Hal­sız­lar­la bir­gə oyuna qoşulan nəhəng hindunun əli­ni uzatmaqla rəqib ko­man­da­nın at­dı­ğı topun sə­bət­dən keç­mə­si­nə ma­ne ol­ma­sı ya­ra­nan ümumi can­lan­ma­nı təs­diq­lə­yir.

Hovuzdakı xəs­tə­lə­rə əlin­də­ki dəyənəklə nə­za­rət edən sa­ni­ta­rın buranın xəs­tə­xa­na ol­du­ğu­nu xa­tır­lat­ma­sı ilə öz ra­zı­lıq­la­rı ilə bu­ra­ya dü­şən­lə­ri qaç­ma­ğa təh­rik edən MakMör­fi­nin ba­rış­maz zid­diy­yə­ti ha­di­sə­lə­ri gər­gin­ləş­di­rir. Və ar­tıq xəs­tə­lə­rin is­ti­ra­hət saat­la­rın­da və gün­lə­rin­də ya­taq otaqlarının bağ­lı ol­ma­sı­na, siqaretlərinin əl­lə­rin­dən alın­ma­sı­na eti­raz­la­rı po­zu­lan hüququn dər­ki ki­mi səciyyələndirilir. Bütövlükdə avtoritarlğa qar­şı çı­xan filmdəki «üsyanda» pən­cə­rə ar­xa­sın­da­kı si­qa­re­ti gö­tür­mək üçün şü­şə­ni sın­dır­maq­la zə­də alan MakMör­fi­ in­zi­ba­ti amir­li­yin zo­ra­kı­lı­ğı­nın qur­ba­nı­na çev­ri­lir. Lal-kar ol­ma­dı­ğı üzə çı­xan hindu ilə Kanadaya qaç­ma­ğa qə­rar ve­rən, bə­də­ni­nə elektrik cərəyanının ye­ri­dil­dik­dən son­ra özü­nü hal­sız­lı­ğa vur­maq­la xa­nım Retçed­də məm­nun­luq ya­ra­dan MakMör­fi­ qabartmaqla ha­di­sə­li­li­yi ar­tı­rır. Ar­tıq xəs­tə­lər­lə dialoqa gir­mək məcburiyyətində qa­lan xa­nım Retçed mü­hit­də ya­ra­nan ba­lan­sın təsdiqinə çevrilir və məhz bu məqamda televiziya efi­rin­dən «Ber­lin səd­di­nin ya­rıl­ma­sı» ba­rə­də operativ informasiyanın get­mə­si qlobal ha­di­sə­ni ekvivalent ki­mi önə çə­kir. Da­ha sağ­lam ata­sı­nın ba­şı­na gə­ti­ri­lən­lə­ri xa­tır­la­yan hin­du­nun qaç­maq­dan im­ti­na et­mə­si fo­nun­da, rüşvətlə gö­zət­çi­ni ələ ala­raq Ken­di­ni rə­fi­qəsilə Ro­za ilə bir­gə xəs­tə­xa­na­ya bu­rax­dır­maq­la, san­ki Ber­lin divarının ya­rıl­ma­sı­nı tək­rar­la­yan MakMör­fi­nin xa­nım Red­çe­tin mikrofonunu əli­nə gö­tü­rə­rək ayağa qal­dır­dı­ğı xəs­tə­lə­ri şə­raba, rəq­sə qo­naq et­mə­si ha­di­sə­lə­ri ye­ni­ləş­di­rir. Və ruhu tə­zə­lə­nən ümid­siz xəs­tə Bil­li­nin bəyəndiyi Ken­di ilə cin­si əlaqəsinə in­zi­ba­ti amir­li­yin mü­da­xi­lə­si, xa­nım Redçe­tin gə­li­şi ilə baş alıb ge­dən küt­lə­vi zo­ra­kı­lı­ğa qar­şı mü­qa­vi­mət gös­tə­rən­lər ar­asın­da ar­tıq tam sa­ğa­lan Bil­li­nin sərbəstliyi ye­ni­lə­şən cəmiyyət mo­de­li­ni təqdim edir. Xa­nım Red­çe­tin psi­xi tə­si­ri ilə mə­nə­vi zər­bə alan Bil­li­nin ölü­mün­dən son­ra dağ ki­mi güclü olduğunu deyən hindunun cə­za­lar­dan sın­dı­rı­lan MakMör­fi­yə: «Sə­ni də özüm­lə aparacağam» de­sə də, ağ­zı­na ba­lış ba­sıb öl­dür­dük­dən son­ra in­zi­ba­ti amir­li­yin sim­vo­lu­na çev­ri­lən ağır əlüzyuyanı ye­rin­dən qal­dı­rıb barmaqlıqlı pəncərədən bayıra at­ma­sı, xəs­tə­xa­na­nı su bas­ma­sı istibdada qar­şı mübarizədən xə­bər ve­rir.

“İskusstvo kino” jurnalının 1988-ci ilin 8-ci sayındakı “Tarixçə maraqlı danışılmalıdır” məqaləsində  “Öz filmini yaratmaq üçün sənətkara cəsarət hətta hünər gərəkdir” , “Ssenari yazanda hesab edirəm ki, film üçün əsas ssenaridir, yerdə qalan vacib deyil, aktyor seçəndə isə gözəl aktyorların peşəkarların üzərində dayanıram, çəkəndə isə yalnız çəkiliş barədə düşünürəm, montajda da həmçinin”[2] deyən Miloş Forman özünün peşəkar üslub göstəricilərini açıqlayır. Ümumilikdə beş «Os­kar»a la­yiq gö­rü­lən bu film (təqdimetmə mərasimində Miloş Formanın yeddi ildən bəri görüşmədiyi əkiz oğlanları da iştirak edirdilər) sə­nət­ka­ra dün­ya şöh­rə­ti qa­zan­dırmaqla ötən əsrin ikinci yarısında kinoda demokratiya modelinin uğurlu həllini yaradan Mi­loş For­ma­n özünün “Saç” (1979), “Reqtaym”(1981),­ “Xalq Larri Flintin əleyhinədir” (1996) filmlərində də bu mövzunu davam etdirdi. 

Aydın Dadaşov

---

[1] Tina Butler, The Methods of Madness. news. mongabay.com/ may 6, 2005.

[2] Милош Форман: История должна быть рассказана интересно.  ж. Искусство кино 2001, №12.с.178.