Yevgeni Mayzel: “Müasir dövrdə həqiqət terapiyaya uduzur”

Rusiyalı kinoşünas Yevgeni Mayzel oktyabr ayında Bakı Beynəlxalq Film Festivalının dəvətilə şəhərimizin qonağı idi və festivalın “Beynəlxalq qısametrajlı filmlər” müsabiqəsində münsiflik edirdi. Festivalın son günü onunla görüşüb baxdığı filmlər, müasir kinofestival tendensiyaları barədə söhbət etdik. 

– Yevgeni, “Beynəlxalq qısametrajlı filmlər” müsabiqəsində, ümumilikdə, neçə filmə baxdınız?

– Bədii, sənədli, animasiya, hamısı birlikdə 23 filmə baxmışıq.

– Baxdığınız filmlərdə bu gün üçün dünyanın müxtəlif bölgələrində diqqət mərkəzində olan hansısa ümumi tendensiyalar, mövzular müşahidə etdiniz?

– Yəqin ki, hə. Həqiqətən, nə isə var. Mənə elə gəldi ki, ailə münasibətlərinə həsr olunmuş filmlər üstünlük təşkil edir. Ən müxtəlif problemlərdən danışsalar da, süjetlər bu və ya digər şəkildə ailə ətrafında cərəyan edir. Mövzuları mədəniyyət, ya da hansısa estetik məsələlərə, sənətşünaslıqla bağlı suallara toxunan filmlər, demək olar ki, yoxdur. Prinsipcə, belə filmlər həmişə az olur, amma bu dəfə heç görmədik. Onu da deyim ki, bu, regional bir problem deyil. Qətiyyən! Məsələn, bizim bölmədə Kanadadan da, Cənubi Koreyadan da film vardı. Çox güman ki, bu, bütün dünyada yayılmış ümumi tendensiyadır. Yəni, filmlər daha çox fərdi insanların müəyyən hekayələrinə fokuslanırlar və çox vaxt filmin əhatə etdiyi ən böyük miqyas ailə olur. Hərdən, çox nadir hallarda hansısa böyük məsələlərə eyham görmək mümkündür. Məsələn, müsabiqədə bacı və qardaşdan ibarət kiçik bir ailə haqda danışan film vardı (“Demək olar, tamamilə yanlışdır”; rejissor Cansu Baydar, Türkiyə, öz bölməsində “Ən yaxşı qısametrajlı film” nominasiyasının qalibi – red.). Qəhrəmanlar – Suriya qaçqınlarıdır, İstanbulun yoxsul məhəlləsində yaşayırlar. Biz burada az da olsa, tarixin əks-sədasını duyuruq; başa düşürük ki, onlar İstanbula təsadüfən yox, müharibə ucbatından gəliblər. Amma belə filmlər çox azdır. Ya da mənim çox bəyəndiyim bir animasiya filmi vardı. Hazırda Fransada yaşayan rusiyalı rejissor tərəfindən çəkilib. (“Atamın məktubları”; rejissor Aleksey Yevstiqneyev; Fransa, XV BBFF-nın “Ən yaxşı animasiya” nominasiyasının qalibi – red.) Birinci onu deyim ki, vətənpərvərlik hissinin təsirilə danışmıram. İş ondadır ki, bu, bütün proqramda yeganə animasiya, ümumiyyətlə, demək olar, yeganə film idi ki, keçmişdə baş verənlərdən, sürgün edilmiş atadan danışırdı. Titrlərdən hekayənin 1937-ci ildə Moskvada cərəyan etdiyini anlayırıq. Güman ki, ata repressiya qurbanıdır. Qız, atasından arasında çiçəklər, yarpaqlar olan, təbiətdən danışan məktublar alır. Ata, qızına reallıqdan yazmır, onunla təbiətlə bağlı əhvalatları bölüşməyə çalışır. Bu film mənə çox təsir etdi. Amma yenə deyirəm, çox təəssüf ki, müəllifin özünü hansısa böyük prosesin, hansısa estetik məsələnin bir parçası kimi gördüyü, siyasi mövzular olması vacib deyil, lap elə  dünya mədəniyyəti baxımından dərinliyə vardığı filmlər, demək olar, yoxdur.

– Biz Almatıda Kinotənqidçilərin Forumu üçün məruzəyə hazırlaşanda gənc azərbaycanlı rejissorların xeyli filmlərinə baxmışdıq və fərdi xilas tendensiyasının önə çıxdığını müşahidə etmişdik, birgə xilas mövzusu yoxdur. Müəlliflər öz qəhrəmanları vasitəsilə hansısa yeni dəyərlər, xilas yolları axtarırlar, amma təkbaşına. Sizcə, bu nə ilə bağlıdır? Niyə ənənəvi qəhrəman əhəmiyyətini itirib?    

– Məncə, bu, çox doğru müşahidədir. Həqiqətən belədir. Mənə elə gəlir ki, bunun səbəblərindən biri əksər kino məktəblərinin müəyyən “storitellinq” (“hekayə danışmaq”) qaydaları öyrətməyidir. Adətən, belə qaydalar qəhrəman konsepsiyasına əsaslanır. Bundan başqa, tez-tez kino məktəblərində gənc kinematoqrafçılara öz təcrübəsindən qidalanmağı, öz bildiyi və anladığı şeyləri çəkməyi təlqin edirlər. Müasir kino məktəblərinin bir çoxunda kino tarixini, kino nəzəriyyəsinin əhəmiyyətini vurğulamırlar. Əksər kinematoqrafçılar əmindirlər ki, onlara nəzəriyyə lazım deyil, çünki onlar əyani təcrübəyə üstünlük verirlər. Müasir dövrdə praktika müqəddəsləşdirilir. Ən pisi də odur ki, praktika nəzəriyyəyə qarşı qoyulur. Halbuki bu, gülməlidir. Çünki əgər nəzəriyyədən başın çıxmırsa, praktika ilə dərindən məşğul ola bilməzsən və ya praktika olmasa, nəzəriyyəni dərindən başa düşə bilməzsən. Bunlar bir-birilə sıx bağlıdır və biz bilirik ki, həm keçmiş, həm indiki böyük rejissorların hamısı öz işini dərindən bilən insanlardır. Onlar, ən sadə hekayənin, hətta fərdi insanla bağlı hekayənin belə çoxlu müxtəlif qatları olduğunu başa düşürlər. Amma gənc rejissorlar, adətən, fərdi insanın hekayəsinin arxasındakı daha böyük şeyləri görmürlər, hərçənd belə hekayələrdə də bu var. Məsələn, onlar istifadə etdikləri təsvirin hansısa bir hekayəsi, tarixi, təbiəti olduğunu görmürlər. Ya da məsələn, naturalist, realist kino çəkəndə, adətən, məhz bunu etdiklərini anlamırlar. Halbuki realizm müəllifin üzərinə müəyyən öhdəliklər qoyur. Mənə elə gəlir ki, kino nəzəriyyəsi fəal inkişaf edən sahə olsa da, hazırda o, kino istehsalından bir qədər qopmuş şəkildə inkişaf edir. Düzdür, həqiqi kinoşünaslar da var, xüsusən də, Qərbi Avropa ölkələrində və ABŞ-də. Ümumiyyətlə, hər yerdə kinoşünaslar var. Ancaq elə alınıb ki, onlar bir şey edirlər, gənc rejissorlar isə tamamilə başqa şey. Onların fəaliyyətləri arasındakı əlaqə çox zəifdir. Zənnimcə, bayaq danışdığım məsələlərin səbəbi budur. Buna görə də, fərdi təcrübə, şəxsi travmanın çox vacib olduğu barədə təsəvvürlər dominantlaşıb. Yeri gəlmişkən, bu da çox vacib məsələdir, çünki müasir dövrdə həqiqət, hətta ona edilən ən xırda eyham belə terapiyaya uduzur. Bilirsiniz, indi ən nüfuzlu insanlar alimlər, ya da həqiqəti deyənlər deyil. Hətta buna iddia edənləri toksik adlandırırlar. Bu günün ən nüfuzlu insanı motivatordur. Bu günün insanı həm özü, həm yaxınları üçün motivator olmalıdır. Sən öz terapevtik problemlərini həll etməlisən. Bu gün bu, əxlaqdan da vacibdir. Siz doğru qeyd etdiniz ki,  bu gün şəxsi xilas birinci yerdə gəlir. Buna görə də, kinematoqraf, XX əsrin əvvəllərində tez-tez tənqidinə səbəb olan şeyə qayıdır – çeynənmiş süjetlərə, bayağılığa, sentimentallığa – tez-tez bu, ifrat sentimentallıq olur və müəlliflər sentimentallığın hekayəni  ucuzlaşdırdığını başa düşmürlər.

– Mən düz başa düşdüm? Siz, sözünüzün əvvəlində dediniz ki, nəzəriyyənin əhəmiyyəti azalıb, təcrübədən qopub…

– Bəli. Nədənsə kino məktəblərində müəllimlər nəzəriyyəyə az diqqət ayırırlar. Bunu hətta ən yaxşı kino məktəblərində də görürük. Sadəcə bəzi məktəblər kino nəzəriyyəsinə layiq olduğu qədər yer ayırırlar. Hətta bəzən kino tarixi də faktları və kinonun qənimətlərini öyrənən bir fənn kimi tədris edilir – filan vaxt filan şey olub, filan vaxt o şey və s. Keçmiş, klassik kinonun indi də çox vacib olduğunu, orada olan şeylərin indi də əhəmiyyət daşıdığını başa düşmürlər.

– Mən də elə bunu soruşmaq istəyirdim. Yəni, siz deyirsiniz ki, məsələn, Tarkovski, Fellini, Qodar, Trüffo kimi rejissorların fəlsəfi, nəzəri bazası vardı, buna görə də, onların filmləri bəşəridir, amma hazırkı nəsil, həm də kino məktəblərinin köməyilə, belə bazanı bir qədər arxa plana atırlar.

– Doğrudur. Hətta sənədli kino artıq bir sosial alətə çevrilib. Hekayə əvvəldən sifariş verilir və maliyyələşdirilir. Sənədli film çəkən müəllif  lap əvvəldən nəyi və kimi çəkəcəyini bilir, fondlar da ona kömək edirlər. Heç kim vizual mədəniyyəti, hansısa estetik problemləri dərd eləmir. Adətən, belə filmlər daha çox sosial problemlərə həsr olunur. Əlbəttə, bu da vacibdir. Ancaq indi sosial problemləri həll etmək cəhdi ilə kinonu reallığa təsir alətinə çevirmək cəhdi bir-birinə qarışıb. 

– Hazırda bir çox festivallar sosial problemlərdən bəhs edən filmlərə üstünlük verirlər. Xüsusən də, üçüncü dünya ölkələrindən film seçərkən filmin kinematoqrafik dəyərindən daha çox, sosial həyata toxunub-toxunmadığına əhəmiyyət verirlər. Sizin dediklərinizdə bunun da rolu ola bilər?

– Təbii ki, bu da vacibdir, olmalıdır. Çox heyif ki, bunun biri digərinin itməsi hesabına baş verir. Bu, kədərlidir. Tutaq ki, haqsız yerə mühakimə olunmuş bir insan haqqında film çəkilir və cəmiyyət onun taleyi ilə maraqlanır, məhkəmə qərarını dəyişir. Təbii ki, bu çox əhəmiyyətlidir və dəyərlidir. Cəmiyyətin həyatında iştirak etmək kinonun vacib vəzifələrindən biridir. Ancaq, kinoşünaslar, kinonu forma kimi araşdıranlar üçün bu sadəcə mövcud formalardan biridir. Çox sayda başqa formalar da var, amma təəssüf ki, onlar lazımi səviyyədə inkişaf etdirilmir. Ancaq biz dəqiq bilirik ki, sözün əsl mənasında böyük müəllif peyda olanda onun əsərləri heç vaxt sosial alət kimi dəyərləndirilmir. Belə müəlliflərin əsərləri bir çox başqa meyarlara görə də əhəmiyyətli olur. Bu mənada, heç kim bizi aldada bilməz.

– Bəs, birini o birindən necə ayırmalıyıq? Məsələn, mənim izlədiyim bir neçə tənqidçi. filmləri kinematoqrafik xüsusiyyətlərdən daha çox, mövzusuna görə dəyərləndirirlər.

– Bunu xatırlatdığınız üçün təşəkkür edirəm, çünki həqiqətən, çox vacib məqamdır. Kino tənqidi faktiki olaraq, xidmət institutuna çevrilib. O, artıq tendensiyaları müəyyənləşdirmir, mövcud olan trendə xidmət edir. Halbuki peşəkar kinotənqidçi, kinoşünas tendensiyaları müəyyənləşdirməlidir, hətta yaratmalıdır. Hazırda mövcud olan kinotənqid, ümumiyyətlə, təhlil anlayışı fəlsəfədən, məsələn, Kantdan, Marksdan, Fukodan və s. doğan təhlil-tənqid deyil. Təbii ki, kinoşünaslıqda feminizm və s. istiqamətlər, bu və ya digər mövzularda vacib nəzəri mətnlər var. Mən bayaq kinoşünasların nəzəriyyə ilə məşğul olduqlarını və praktikaya üstünlük verən gənc rejissorların fəaliyyətinin onlardan qopduğunu dedim. Məhz bu məqamda kinotənqidçilər kinoşünaslarla müştərək işləyə bilərlər. Onlar isə mədəniyyət industriyası ilə, daha doğrusu, kapitalist festival industriyası ilə müştərək işləyirlər. Trendləri, tənqidçini populyarlaşdıran vəziyyəti onlar diktə edirlər. Səni müəyyən yerlərə, məsələn, televiziyaya, ya da hansısa KİV-ə peşəkar olduğun üçün yox, tələbi ödəmək, onları məmnun etmək üçün, onların eşitmək istədiyi şeyləri deməyə qadir olduğun üçün çağırırlar. Bax, bu, çox vacib məqamdır. Yeri gəlmişkən, amerikalı tənqidçi Conatan Rozenbaum XXI əsrin əvvəllərində Hollivud haqqında yazdığı bir məqalədə artıq buna diqqət yetirmişdi. O yazırdı ki, kinotənqid artıq xidmət institutuna çevrilir, artıq bilgidən istifadə edərək nələrisə təhlil edən, bizə hansısa məqamları xatırladan kinotənqid deyil. Əgər sən kino tənqidçisisənsə, kinodan başın çıxmalıdır. Çox təəssüf ki, bu gün bununla, əsasən, kinoşünaslar lovğalana bilərlər. Kinotənqidçilər isə daha çox dildən pərgar olduqları ilə, səlis danışdıqları ilə və auditoriyanın xoşuna gələn şeyləri demək bacarıqları ilə lovğalana bilərlər. Hazırda kino tənqidi sahəsində gedən proses budur və gənc rejissorlara bunun da mənfi təsiri var, əlbəttə. Onlar görürlər və düşünürlər ki, düzü budur. Halbuki belə deyil. Təbii ki, mən bütün kinotənqidçilərin eyni olduqlarını demirəm, amma belələri az deyil.

– Siz Avropada, Asiyada keçirilən bir çox festivallarda iştirak etmisiniz. Sizcə, bu trend sevdası, bir filmin kinematoqrafik dəyərindən daha çox, mövzusuna diqqət yetirmək, festival tendensiyaları…

– Festival tendensiyaları deyəndə seçilən filmləri nəzərdə tutursunuz? Doğrusu, bu məsələdə kuratorlardan da çox şey asılıdır. Faktiki olaraq, festivalın simasını kurator müəyyənləşdirir. Məsələn, ciddi kinoman temperamentinə malik kuratorlar bizə həzz verən filmləri seçirlər. Bu filmlər qeyri-adi, radikal ola, mübahisə yarada bilərlər, amma, adətən, yaddaqalan işlər olur. Çox sayda kuratorlar var ki, onların sosial temperamenti daha yüksəkdir. Belələri filmləri humanizm nöqteyi-nəzərindən seçirlər.

– Yəni, bütün hallarda şəxsi münasibət, dünyagörüşü rol oynayır. Elədir?

– Mənə elə gəlir ki, proqram tərtibatçısı üçün bu vacibdir. Çünki o, bu və ya digər şəkildə festivalın proqramı ilə eyniləşdirilir. Buna görə də, Kannda da, Asiya festivallarında da, hər yerdə, adətən, film seçənlərin xoşuna gələn şeyləri götürməyə üstünlük verirlər. Əlbəttə, daha sərt və ya daha yumşaq formatlı festivallar da var. Ya da məsələn, festivalın hər ölkədən bir film götürmək şərti var. Bu halda əgər başqası yoxdursa, hətta zəif filmi də götürəcəksən. Yəni, bu seçimlər bir az da formatdan asılıdır.

– Necə fikirləşirsiniz, trend sevdası get-gedə artır, yoxsa keçmək ehtimalı var?

– Düşünürəm ki, kinonun bu cür sosial aspektləri, kinematoqrafiyanın müxtəlif azlıqların adından danışmaq cəhdi davam edəcək. Əslində, bu köhnə trenddir, təxminən 50 yaşı var, amma belə görürəm ki, hələ zəifləmir. Festival kuratorları buna “yeni ərazilər kəşf etmək” deyirlər. Yəni, məsələn, hansısa gender azlığına aid olan, ya da mürəkkəb seksual modifikasiyalı kinematoqrafçı tərəfindən çəkilmiş film peyda olur. Hərçənd bu proses 1970-ci illərdə başlayıb, amma hələ də zəifləmir. Hətta belə şeylərin hazırda həyatımızda necə böyük rol oynadığını nəzərə alsaq, deyəsən, hələlik həqiqət və ya əxlaqı, ya da məsələn, ənənəvi əxlaqı, yaxud da hansısa elmi həqiqəti bayaq haqqından danışdığım, öz fərdi psixologiyamızın, bədənimizin, yəni travmalarımızın həqiqətindən üstün tutmaq fikrimiz yoxdur.

– Bilmirəm, günah sosial medianın üstünlük verdiyi kontentlərdədir, ya yox, bu il Kann və Venesiya festivallarında qırmızı xalıda markaların reklamı, modellər, serial aktrisaları filmlərdən daha çox müzakirə olundu. Onlar barədə daha çox yazırdılar, nəinki filmlərdən, kinodan. Necə fikirləşirsiniz, hazırkı dünyada, ətrafımızda baş verən çoxlu xoşagəlməz şeylərin, sosial, siyasi hadisələrin  fonunda incəsənət, mədəniyyət arxa plana keçir? “Əhəmiyyətini itirir” demək istəmədim.

– Mənə elə gəlir ki, burada müəyyən bir dialektika var. Yəni, nə qədər çox insan, haqqında danışdığımız meyarlara dəyər verirsə, istisnalar da o qədər çox dəyərli olur. Buna görə də, müəyyən bir fraqmentasiya baş verir. Məsələn, ən məşhur festivallar regional lobbizm istiqamətinə sürüşəndə, ya da hansısa sosial aspektlərə üstünlük verəndə – təbii ki, həmişə yox – Lokarno, Vyana kimi festivallar, hətta müəyyən qədər Rotterdam və Berlin festivallarının bəzi paralel bölmələri də öz mövqelərini qorumağa davam edirlər. Onlar kino dilini inkişaf etdirməyin, eksperimentlərin vacib olduğunu unutmurlar. Yəni, məhz böyük festivallar öz ilkin funksiyalarını bir qədər unutduqlarına görə nisbətən kiçik festivalların dəyəri artır və özlərilə birlikdə sırf öz işi ilə, kino ilə məşğul olan kinematoqrafçıların da dəyərini qaldırırlar. Yəni belə bir paradoks yaranır. Hansısa bir işi nə qədər çox insan görsə, o iş o qədər ucuz və əlçatan olur. Deməli, bir mənada da hansısa özəl şeylər axtaran insanlarda daha az maraq doğurur. Başqa sözlərlə, haqqında danışdığımız o pis tendensiyalar yaxşıların dəyərini artırır. Yaxşılar azalır, amma dəyərini qoruyur.

– Yevgeni, mən bilirəm ki, hazırda sizin “Kinema” adlı jurnal layihəniz var, orada son dərəcə maraqlı nəzəri məqalələr dərc edirsiniz. Mümkünsə, bir az bu barədə danışın. Xarici müəlliflərin məqalələrini necə alırsınız, ümumiyyətlə, bu dövrdə necə çap məhsulu çıxarırsınız? Və biz “Kinema” jurnalını necə əldə bilərik?

– Məmnuniyyətlə danışaram. Jurnalımızın adı “Kinema”dır, Sankt-Peterburq Kino və Televiziya İnstitutunun nəzdində nəşr olunur, yəni, dövlət nəşridir. Əlbəttə, belə bir işə şərait yaratdıqlarına görə ilk növbədə institutun direktoruna və rəhbərliyinə təşəkkür etməliyik. Digər tərəfdən, Rusiyada heç bir ali təhsil müəssisəsinin bu səviyyədə nəşrləri olmadığını nəzərə alsaq, zənnimcə, bu, hər şeydən əvvəl institutun özü və nüfuzu üçün yaxşıdır. “Kinema”nın “Seans”, ya da “İskusstvo kino” jurnallarından fərqi odur ki, alışdığımız kinotənqid jurnalı deyil, elmi-nəzəri kinoşünaslıq jurnalıdır. Biz, indi, yaxud da müxətlif dövrlərdə kinoşünaslığın qarşısında duran problemləri, mövzuları araşdırırıq. Jurnal rəsmi olaraq ildə dörd dəfə çıxır. Amma son vaxtlar nömrələri birləşdirdiyimizə görə ildə iki dəfə nəşr edirik. Nəticədə jurnalımız xeyli qalınlaşıb. Hələlik saytımız yoxdur. Jurnalı PDF formatında satmaq imkanımız olanda sayt da hazırlayacağıq. Hələ ki, Kütləvi Kommunikasiyaya Nəzarət İdarəsindən (Rabitə, informasiya texnologiyaları və kütləvi kommunikasiya sahəsinə nəzarət üzrə federal idarə – red.) icazə almamışıq. Hələlik sadəcə elmi jurnal kimi qeydiyyatdayıq. Əvəzində resenziyalı elmi jurnal olaraq bizdə dərc olunan məqalələr alimlərə məqbul kimi yazılır. 400 tirajla çıxırıq, hətta bəlkə bir az çoxdur, dəqiq rəqəmi bilmirəm. Hamısı satılır, tək-tük sayda qalır. Redaksiyamız cəmi iki nəfərdən ibarətdir, işin miqyası isə böyükdür. Əgər həmkarlarımız, xüsusən də, Qərbi Avropadan, Amerikadan olan həmkarlarımız bizimlə əməkdaşlıq etməsəydilər, məsələn, müəyyən əhəmiyyətli mətnlərin tərcüməsinə razılıq verməsəydilər, bu işin öhdəsindən gələ bilməzdik. Bilirsiniz ki, hazırda Rusiya böyük məhdudiyyətlərlə üzləşib. Amma xoşbəxtlikdən, akademik mühit, onun bir çox nümayəndələri bizimlə əməkdaşlıq edirlər və buna görə onlara çox minnətdarıq. Bu mənada onlarla eyni işi görürük, kino nəzəriyyəsi ilə məşğul oluruq.

– Vaxt ayırdığınız üçün təşəkkür edirəm.



Müsahibə və mətn: Aygün Aslanlı