Vidadi Həsənov: “Bədii əsər, insanı reallıqdan qoparmalıdır”

Müsahibimiz Xalq artisti, “M. Teatr Production”ın bədii rəhbəri, aktyor, ssenarist Vidadi Həsənovdur. Vidadi müəllim həm də mütəmadi olaraq münsif qismində ssenari müsabiqələrində iştirak edir. Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının bu ilin əvvəlində elan etdiyi “Mən qadınam” tammetrajlı bədii film ssenarisi müsabiqəsinin münsif heyətində Vidadi müəllim də vardı. Müsahibədə müsabiqəyə təqdim olunan ssenarilərin müsbət və mənfi cəhətləri, ssenari yazmaq texnikası, özünü bu sahədə reallaşdırmaq istəyən gənclərin diqqət yetirməli olduqları məqamlara toxunulub.

– Vidadi müəllim, “Mən qadınam” müsabiqəsində ümumilikdə neçə ssenari oxudunuz?

– Yetmiş iki. Ümumiyyətlə götürsək, son iki ildə 400-ə yaxın tammetrajlı, ondan bir qədər az qısametrajlı və 50-yə yaxın cizgi filmi ssenarisi oxumuşam. “Mən qadınam”, münsif kimi iştirak etdiyim üçüncü müsabiqədir.

– Sizə artıq peşəkar script-doktor demək olar.

– Ümumiyyətlə, mən oxumağı, ədəbiyyatı xoşlayıram. Tələbəlik illərimdən indiyə qədər həmişə çiynimdə çanta, onun da içində oxumağa nəsə olub. Düşünürəm ki, bu yaxşı vərdişdir.

– AKİ-nin “Mən qadınam” müsabiqəsi spesifik, yəni, konkret mövzusu olan bir müsabiqə idi. Ümumi təəssüratınız necədir?

– Ondan başlayaq ki, ssenari kino üçün, bəzi teatr tamaşaları üçün yazılan və müəyyən formatı, qaydaları olan ədəbi materialdır. Bu işlə məşğul olanlar internetdə kifayət qədər məlumat tapa bilərlər – neçə səhifə olmalıdır, hansı tələblər var, hətta şriftə qədər… Əgər bu, ədəbi materialdırsa, bəzi tələblərə cavab verməlidir. Məsələn, onun kəskin süjetli, maraqlı, eyni zamanda ideya strukturunu, əməl xəttini qoruyan əhvalatı olmalıdır. Bundan əlavə, orada mütləq maraqlı dialoqlar, xarakterlilik olmalıdır və s. Əgər biz ədəbi material sözünü işlədiriksə, deməli, bu, kiminsə təxəyyülünün, bədii təfəkkürünün məhsuludur. Sadə dillə desək, bu bir uydurmadır, amma çox inandırıcı bir uydurmadır. Bu məqamda artıq həmin əhvalatı, uydurmanı bizə nəql edənin, yazanın düşüncəsi, həyata baxışı, dünyagörüşü, fəlsəfəsi və istedadı ön plana çıxır. Ona görə, ssenari yazmaq artıq ayrıca bir peşəyə çevrilib, elə insanlar var ki, bütün həyatlarını bu işə həsr edirlər. Bax, bunu dedim, yadıma bir şey düşdü. Hələ keçən əsrin 60-70-ci illərində rus kinosunun nəhəng simalarından biri olan Qriqori Kozintsev deyirdi ki, artıq “nə” və “necə” sualı öz əhəmiyyətini itirməkdədir. “Nə” – yəni, məzmun, “necə” – forma. Bəlli məsələdir də – məzmunsuz forma olmur, formasız da məzmun. Kozintsev isə deyirdi ki, artıq başqa sual vacibdir – kim və nə qədər? Mən də belə düşünürəm. Kim – yəni, bu və ya digər ədəbi materialı – istər kinossenari olsun, istər teatr üçün yazılmış pyes, istər hekayə və ya roman – yazan özü kimdir? Çünki hər kəs son nəticədə bu və ya digər şəkildə öz dünyagörüşünü, təfəkkürünü ifadə edir. Və ikinci vacib sual: nə qədər? Yəni, o işlə məşğul olan adam özünü bu işə nə qədər həsr edir? Vaxtilə jurnalistlərə deyirdilər ki, siz bir hadisənin reportajını hazırlayırsınızsa, şəxsi fikirlərinizi, duyğularınızı göstərməməlisiniz. Amma sonra məlum oldu ki, hadisəni görən adamın keçirdiyi hisslər, fikirləri daha çox informasiya daşıyır, nəinki onun verəcəyi təsvir. Bu mənada düşünürəm ki, ssenari yazmaq artıq ayrıca bir peşədir, sənətdir və bütün peşələri, sənətləri öyrənmək lazım gəldiyi kimi, bunu da öyrənmək lazımdır. Yavaş-yavaş gəlirəm sizin sualınızın cavabına. Son dövrlərdə oxuduğum ssenarilərin arasında elələri vardı ki, mənim o kağızlar üçün kəsilən ağaclara heyifim gəlirdi. Ya da fikirləşirdim ki, axı, mən niyə buna vaxt sərf etməliyəm? Amma axıra kimi oxumayanda da vicdansızlıq olar. Bilirsən, niyə əsəbiləşirdim? Bir insan buna vaxt sərf edir, bununla məşğul olmaq istəyir və əksəriyyəti də gənclərdir. Axı, bu işlə məşğul olursansa, əvvəlcə işi yaxşı-yaxşı öyrənmək lazımdır! Əlimizə qələm alıb nəyisə yazmağa başlayanda qələmin ucundan tökülənlər hələ ssenari olmur. Hərçənd ki yapon ədəbiyyatında belə bir janr var – qələmin ucundan tökülənlər. O yazıçılar bir hərfi belə silmirlər. Ancaq onların hər sözü düşünülüb-daşınılmış, ölçülüb-biçilmiş olur. Bax, buna görə, çox peşman olurdum, hərdən itirdiyim vaxta heyifsilənirdim. Axı, sən durduğun yerdə heç kəsin kor bağırsağını əməliyyat etməzsən. Deyərsən ki, bunun üçün gedib tibb institutunu bitirmək, sonra illərlə işləmək, təcrübə toplamaq lazımdır ki, sənə əməliyyata girməyə icazə versinlər. Burada isə bəziləri qalaq-qalaq yazırlar, amma bir dəfə də internetə girib maraqlanmırlar ki, elementar bir şey – tammetrajlı ssenarinin həcmi nə qədər olmalıdır və s. Bilirsiniz, ədəbiyyatla məşğul olmaq yaxşı şeydir, bu və ya digər şəkildə katarsisdir. Amma kimsə bu işi özünə peşə seçirsə, həyatını bu yolla təmin etmək istəyirsə, onda mütləq incəlikləri öyrənməlidir. Əfsus ki, “Mən qadınam” müsabiqəsi də daxil olmaqla, bu vaxta qədər oxuduğum 400-ə yaxın ssenarinin əksəriyyətində naşılıq, işi bilməməzlik üstünlük təşkil edirdi.

– Vidadi müəllim, sadaladıqlarınız özünü əsas nələrdə büruzə verir? Texniki yazılış qaydalarında, yoxsa ümumiyyətlə, dramaturji strukturda?

– Bayaq dediyim kimi, ilk növbədə ssenarinin əhvalatı olmalıdır və bu əhvalat lokal sərhədlərdə qalmamalıdır, sənin əhvalatın beş qitənin beşində də insanları maraqlandırmalıdır. Dövlət pul verir deyə təkcə bizim üçün maraqlı olan bir şey yazmalı deyilsən ki?! Dövlətin pulunu elə şeyə xərcləmək lazımdır ki, sabah o film dünyaya çıxsın. Onun dünyaya çıxması üçün də sənin hamını maraqlandıra biləcək yaxşı əhvalatın, yeni ideyan olmalıdır. Dünya kinosu mənəvi-əxlaqi, ictimai-sosial baxımdan, təhtəlşüura, arxetiplərə qədər insan psixologiyasının hər üzünü araşdırıb. Odur ki, sən bu meydana çıxırsansa, yeni bir şey – yeni mövzu, yeni ideya gətirməlisən. İnanın ki, oxuduğum ssenarilərin çoxu məni dəhşətə salır. Nə qədər mətbəxdə danışmaq, nə qədər yemək bişirmək və yemək söhbəti olar? Hadisələr sanki ancaq elə mətbəxdə baş verir.

– Sizcə, bunun “Mən qadınam” mövzusu ilə əlaqəsi ola bilər? Qadındırsa, mətbəxdə təsvir etmək lazımdır.

– Bir əhvalat lap mətbəxdə də baş verə bilər, amma o, məzmun, ideya, mövzu etibarilə yeni, maraqlı olmalıdır, öz mübarizə xətti, əməl xətti, kəskin süjeti ilə daim adamı intizarda saxlamalıdır. Yaxud elə ssenari var idi ki, iki-üç səhifədən sonra hər şey aydın olurdu. Üstəlik, əmələ görə yox, hansısa hadisəyə görə yox, sözlər vasitəsilə aydın olurdu. Əgər mən bu oğlanın bu qızı sevdiyini, qarşılarında heç bir maneə olmadığını bilirəmsə, bunun nəyi maraqlıdır? Hətta oxumaq üçün də maraqlı deyil. Ssenari haqqında belə bir məşhur söz var. Deyirlər ki, ssenari rejissora yazılmış məktubdur. Bax, bunu dedim, yadıma nə düşdü. Mən sovet ordusunda xidmət etmişəm. Məsələn, evdən pul istəmək lazım idi. Biz heç vaxt açıq mətnlə “pul göndərin” yazmazdıq. Elə cümlələr, elə sözlər tapardıq ki, evdəkilər uşağın pulsuzlaşdığını başa düşsünlər. Açıq-aşkar yazmaq ayıb idi axı! Yekə, bığlı-saqqallı kişi, əsgərlikdə xidmət edən adam pul istəyir! Bax, ssenaridə də rejissora yazılmış, tamaşaçıya ünvanlanmış mətləblərdən, əslində, belə üstüörtülü danışılmalıdır. Hər şey əvvəldən bəlli olursa, onda hansı maraq məni bu mətni, ədəbi materialı axıra qədər oxumağa vadar edər? Ya da sabah bu iş ekranlaşdırılsa, hansı maraq, hansı intizar tamaşaçının o filmin sonunu gözləməsinə səbəb olacaq? Bilirsiniz, bəzən bizi, yəni, münsifləri ya oxuduğumuz ssenariləri başa düşməməkdə qınayırlar, ya da guya öz dost-tanışımıza şərait yaratmaqda ittiham edirlər. Bu ən pis ittihamdır. Bunları deyənlər unudurlar ki, hansısa bir ssenari mükafata layiq görüləndə hər zaman həmin ssenarinin müəlliflərinə baxmaq lazımdır. Onlar çox vaxt peşəkar, kino təcrübəsi, həyat təcrübəsi olan, bu sahədə təhsil almış, illərlə çalışmış, bayaq dediyim “kim” və “nə qədər” sualına cavab verə biləcək insanlar olurlar. Onlar, daha peşəkarlıqla yazırlar, yazdıqları ssenarilər bütün yazılış qaydalarına uyğun gəlir, müsabiqədən müsabiqəyə də püxtələşirlər. Əlbəttə, elələrinin ssenarilərində də mövzu ilə razılaşmaq, ya da razılaşmamaq olar, mübahisəli məsələlər var. Heç bir ədəbi material və ya çəkilən film hələ mükəmməl deyil. Qüsur bilirsiniz, harada yoxdur? Əgər işləmirsənsə, heç bir nöqsanın olmur. Harada iş varsa, orada qüsur var. Bizim də işimiz bu müsabiqədə münsif heyəti olaraq oxuduğumuz bədii materialların arasından ən düzgün yazılmış, ssenari qaydalarına uyğunlaşdırılmış, məzmunca dolğun, əhvalatı maraqlı, yenə deyirəm, təkcə lokal anlamda yox, bəşəri, dünyəvi anlamda maraqlı, üstəlik öz süjet xəttinə görə bizi daim intizarda saxlayan kəskin, dramatik süjetli olanları seçməkdir. Və mən yanımda olan münsiflər heyəti adından da deyirəm: biz hər bir şeyə çox obyektiv yanaşdıq, uzun-uzadı mübahisələrimiz oldu, hətta peşəkarcasına yazılmış ssenariləri belə xeyli təhlil etdik, hər kəs öz lehinə və əleyhinə arqumentlərini dedi və son nəticədə hamının yekdil qərarı ilə seçilən ssenarilər axıra qaldılar. Yekun olaraq, iki il ərzində oxuduğum ssenarilərdən gəldiyim qənaət: mən düşünürəm ki, bədii təxəyyül, bədii təfəkkür, bir də bacarıq illərlə qazanılan bir şeydir. Əlbəttə, ola bilər ki, kimsə təsadüfən yaxşı bir şey yazsın. Amma sən bununla mütəmadi məşğul olacaqsansa, mütləq işin incəliklərini öyrənməlisən. Mən ilk dəfə futbol meydançasına çıxanda – məktəbdə oxuyurdum və futbolu o qədər də sevmirdim – təsadüfən, topu mənə atdılar, vurdum, qol oldu. Ondan sonra həmişə məni hücumda qoyurdular, amma qol vura bilmirdim, çünki birinci dəfə təsadüfən olmuşdu. Yəni, sən bir dəfə yaxşı iş görmüsənsə, bu o demək deyil ki, ondan sonra gördüyün işlərin hamısı yaxşı olacaq. Bir şair, bir yazıçı, bir rəssam minlərlə əsər yaradır, amma ondan biri-ikisi onun şah əsəri olur. Ssenari yazmaq isə… Ssenari haqqında bir fikir də deyim. Deyirlər ki, ssenarini yazmırlar, ssenarini dəfələrlə pozub-yazırlar. Dəfələrlə yazmaq lazımdır. Mən “Çölçü”nün 85 səhifəlik ssenarisini 22 dəfə başdan-ayağa yazmışam. Sən yazdıqca, bu işlə məşğul olduqca görürsən ki, nə qədər sözə, daha doğrusu, sözçülüyə, ədəbiyyata yol vermisən. Film ssenarisi, birinci, vizual görüntüdür. Təkcə dialoqların, xarakterlərin, personajların görüntüsü deyil, həm də haqqında danışdığın mətləblərin görüntüləridir. Ssenarinin iki cür yazılış tərzi var – italyan, fransız üsulu – onlar nəqli bir qıraqda yazırlar, dialoqları ortada. Və amerikan üsulu – mən bu variantı çox xoşlayıram – nəql və dialoq ard-arda yazılır və bir-birinin davamı olmalıdır.  

– Sizin bu sözlərinizdən sonra artıq “Mən qadınam” müsabiqəsinin məqsədini doğruldan nə qədər ssenari oxuduğunuzu, ümumiyyətlə, mövzunun nə qədər başa düşüldüyünü soruşmağa çəkinirəm.

– Çəkinməyin, çünki… Müzakirə zamanı bir fikir səsləndi: Nə yaxşı ki, bu dəfə ssenari yazanların əksəriyyəti qadındır! Əvvəlki müsabiqələrlə müqayisədə bu dəfə qadın müəlliflər çoxluq təşkil edirdilər. Mən də yarızarafat, yarıciddi “o müəlliflər elə düşünməsinlər ki, qadınları bizdən yaxşı tanıyırlar” dedim. Kişilər qadınları daha yaxşı tanıyırlar. Biz biraz kənardan baxırıq axı! Kənardan baxanda hər şey daha aydın görünür.

– Bu “kənardan daha aydın görmək” məsələsi daha çox öz nöqteyi-nəzərinizdən baxmaq deyil?

– Qadın, axı, sadə, trivial bir varlıq deyil ki, götürüb dişinə vurasan, biləsən ki, bərkdir, ya yumşaqdır. Qadın, yəqin ki, yaradanın yaratdığı mürəkkəb, anlaşılmaz varlıqdır və qadınlar nə qədər mürəkkəb və qəlizdilərsə, kişilər ondan betərdilər. Ümumiyyətlə götürsək, insan özü mürəkkəb varlıqdır. Bəşəriyyət bu vaxta qədər gəlib çatıb, hələ də insanı tam dərk etmək mümkün olmayıb. Əslində, insanın kimliyi tamamilə açılsaydı, onda biz çoxdan özümüzü məhv etmişdik. Kinonun da, ədəbiyyatın da predmeti həmişə insan olub – insanın qəlbi, onun düşüncəsi, fəlsəfəsi. Mən niyə deyirəm ki, əhvalat bəşəriyyət üçün maraqlı olmalıdır? Çünki çağdaş dövrdə istər qadın olsun, istər kişi, heç bir fərqi yoxdur, afrikalı da, azərbaycanlı da, yapon da, amerikalı da – hamımız ağrını eyni cür qarşılayırıq, dərdi, itkini eyni cür yaşayırıq, sevinəndə, kədərlənəndə eyni hissləri keçiririk. Yazılan əhvalat da yer üzündə yaşayan insanların hamısı üçün maraqlı olmalıdır. Sən hətta ən çeynənmiş mövzunu belə götürsən, orada yeni bir ideya tapıb onu qələmə almalısan.

– Ssenari yazmaq, film çəkmək, ümumiyyətlə, incəsənət bir az riyaziyyat kimidir, müəyyən düsturları var. Digər tərəfdən  də sırf hisslərə bağlı bir şeydir. Ancaq duyğu ilə hesablamanı birləşdirə biləndə ortaya yaxşı iş çıxa bilər.  

– Yazmaq texnologiyası var. Qabaqlar biz kitabxanaya gedirdik, kartotekalarda eşələnirdik, üç günə bir şey tapıb oxuyurduq. İndi hər şey insanların əlinin altındadır. Yazı texnologiyası artıq bəlli bir şeydir, sadəcə ona vərdiş etmək, ona riayət etmək lazımdır, yoxsa yazdığın qeyri-peşəkar bir şey olacaq. O texnologiyanı – qaydaları və digər şeyləri – öyrənmək üşün isə saysız-hesabsız kitablar var. Üstəlik, istər kinoittifaq olsun, istər başqa qurumlar, tez-tez təlimlər və s. keçirirlər. Gedib bu peşəyə yiyələnmək lazımdır. Onda bu işlə peşəkarcasına məşğul ola biləcəksən. İndi sizin dediyinin duyğulara bağlılıq və riyazi tərəfə gələk. Bu, əlbəttə ki, dəqiqlik tələb edən bir işdir, öz düsturu, öz aksioması var. Onları bilmədən peşəkarcasına ssenari yaza bilməyəcəksən. Hisslər bağlı tərəfi nədir? Ən təhlükəli şey elə odur. Bilirsiniz, bu, nəyə oxşayır? Bax, indi biz teatrda söhbət edirik. Burada tamaşaçı oturub, aktyor orada rol oynayır, müxtəlif hissləri yaşayır. Burda oturan tamaşaçı da eyni zamanda o hissləri yaşayır. O ağlayanda bu da ağlayır, güləndə gülür və s. Bəzi insanlar deyə bilər ki, əgər mən də bunu bacarıramsa, deməli, mən də aktyoram. Amma o aktyor ağlamağı, gülməyi sənə sirayət etdirənə qədər nələrdən keçib, nələri edib. Ssenari də belədir. O ki qaldı onun duyğu tərəfinə… Görürsünüzmü, “bədii ədəbiyyat”, “bədii film” yazılır?! Əgər bu bədiidirsə, artıq uydurmadır. Molla Nəsrəddinin lətifələrini oxuyanda biz niyə bəzən şaqqanaq çəkib gülürük, bəzən müdrikcəsinə gülümsəyirik, bəzən onun yumor hissi şapalaq kimi üzümüzə dəyir? Çünki o, elə uydurmadır ki, biz ona o saat inanırıq. Məsələn, çox sadə bir lətifəsi var. Biri gəlib mollaya deyir ki, molla, aş aparırlar. Molla deyir, mənə nə var? Deyir, ay molla, sizə aparırlar. Deyir, sənə nə var? Üç-dörd cümlədən ibarət bir lətifədir, amma görürsünüz, necə peşəkarcasına uydurulub? İnsanlar onsuz da gerçəkliyin əlindən təngə gəliblər. Bir Qərb filosofunun təbirincə desək, “Gerçəklik acgöz bir bədheybət kimi bizi udmaq ərəfəsindədir”. Həyat bizi reallıq məngənəsinin içində sıxır, salıb öz toruna, getdikcə də o toru burur. Belə məqamlarda, belə çıxılmaz, ümidsiz vəziyyətdə insanların özünü aldatmağa ehtiyacı yaranır. Bu ehtiyac yarananda, belə çətin məqamlarda biz neyləyirik? Televizoru açıb kinoya baxırıq, ya da yaxşı bir kitab oxuyuruq, ya da, nə bilim, yaradıcılıqla məşğul oluruq. Yəni, biz özümüzü gerçəkliyin məngənəsindən xilas edirik. Yaxud teatra gedirik, hə? Bir saat-iki saat gerçəkliyin bütün yükünü o qapının arxasında qoyuruq. Məşhur rus filosofu Maksimilan Voloşin deyirdi ki, teatr – açıq gözlə görülən yuxudur. Biz açıq gözlə burada – teatrda, kinoda bir yuxu aləminə dalırıq, bir saat, saat yarım ərzində gerçəklikdən uzaqlaşırıq. Nəyi demək istəyirəm… Sənin əhvalatın, yazdığın ssenari, həmin ssenari əsasında çəkilmiş film də insanları bu gerçəklikdən qoparmalıdır, onları başqa bir dünyaya aparmalıdır. Əgər bu səyahət baş vermirsə, insan gerçəklikdən qopub sənin yazdığın əhvalatı, o kəskin süjeti, əməl xəttini, mübarizə xəttini izləmirsə, deməli, yazdığın keyfiyyətli məhsul deyil. Ssenari isə filmin təməlidir. Hiçkokdan soruşublar ki, kino çəkmək üçün nə lazımdır? Deyib, üç şey lazımdır.

– Ssenari, ssenari və ssenari.

– Bəli, əgər ssenari yoxdusa, kino haqqında danışmağa dəyməz. Bu qədər qəti bir fikir!

– Mən sizin bütün danışdıqlarınızdan belə anladım ki, oxuduğunuz ssenarilərin əksəriyyətinin – “Mən qadınam” müsabiqəsi də daxil olmaqla – əsas problemi hekayələrinin zəif, maraqsız olmasıdır.

– İdeya strukturuna uyğun deyil, əməl xətti yoxdur. Çox şeylər demək olar. Hətta elə ssenarilər vardı ki, müəllif rejissora, operatora məsləhətlər verir. Adama deyərlər, öz işinlə məşğul ol, sən ədəbi materialı yazmalısan. Dədələrimizin bir sözü var, deyir ki, bir baş ağıllıdır, bir neçə baş daha ağıllıdır. Sən rejissorun, operatorun, işıqçının əvəzinə fikirləşməkdənsə, ssenarini yaz. Sonra onların da başı sənin yazdığın ədəbi materialın üstünə gələndə gördüyün iş daha da dolğun olacaq. Hətta bir ssenaridə 3-4 epizoddan bir yazılmışdı ki, “burada musiqi səslənəcək”. Hətta musiqinin və ifaçısının adı da yazılmışdı. Belə olmaz, axı!

– Sovet kinosunda ssenaristlərin böyük əksəriyyəti yazıçılardan ibarət idi. Azərbaycanda da Həsən Seyidbəyli, İmran Qasımov, İsa Hüseynov, Ənvər Məmmədxanlı və digərləri vardı.  

– Hətta o vaxtlar kinopovest adlı bir janr da vardı. Bu o demək idi ki, bu əsər əsasında kino çəkilə bilər.

– Elə bu barədə soruşmaq istəyirdim. Siz hansı modeli daha məqbul hesab edirsiniz? Haqqında danışdığımız sovet modelini – yəni, ssenari ədəbiyyatla sıx bağlı olan müəlliflər tərəfindən yazılmalıdır, yoxsa bayaq haqqında danışdığınız amerikan, fransız texnologiyası, Voqler, Seger, Sid Fild və bu kimi digərlərinin təklif etdiyi üsulları?

– Baxın, bir vaxtlar mənim telefonum balaca, qara Nokia idi. Onu itirəndən sonra böyüyünü aldım və böyüyünü alandan sonra başa düşdüm ki, sən bu və ya digər inkişafı iqnor edə bilərsən, amma onda özün itirirsən. Dünya təcrübəsi deyilən bir şey var. Bu təcrübədən faydalanmaq, ona yiyələnmək lazımdır. Bilirsiniz niyə? Elə bilin ki, əlinizdə  soyuq silah var – bıçaq. Mənimsə tapançam da var, avtomatım da var, qumbaram, dronum da var. Kim güclüdür? Əlbəttə ki, kimin arsenalı daha çoxdursa, o güclüdür. Biz indi “bu bizim deyil, bizə yaddır” kimi şeylər deyəndə inkişaf olmayacaq, mümkün deyil. Dünyanın təcrübəsi o demək deyil ki, sən özünü inkar edirsən, məhdudlaşdırırsan. Əksinə, öz bilgilərinin üstünə yeni bilgilər əlavə edirsən, öz təcrübənin üstünə daha yeni təcrübə gətirirsən. Onda qoy istehsalat sahəsində elə köhnə texnologiyadan istifadə edək də! Nə demək istəyirəm? Kinomuzun inkişafı da təkcə çəkiliş prosesi, yeni texnologiyalarla bağlı deyil, həm də təfəkkürlə, düşüncə ilə bağlıdır. Mənim müəllimim Vaqif İbrahimoğlu həmişə deyirdi ki, kimsə “Stanislavski pisdir”, kimsə “yaxşıdır” deyəcək. Biri deyəcək, Meyerholdun elədiklərinə inanmaq olmaz, Çexov belədir-elədir. Ona qalsa, siz heç mənim dediklərimə də inanmayın, yalan da ola bilər. Kimsə belə də deyəcək. Amma siz bu təcrübələrin hamısından yararlansanız, nə qədər çox təcrübə qazansanız, nə qədər öyrənsəniz, o qədər qabaq düşəcəksiniz. Yazmaq nədir? Yazmaq sənin düşüncəndir, təfəkküründür, fantaziyandır, dünyagörüşündür. Bu və ya digər məsələlərə insan kimi münasibətindir, fəlsəfəndir. Çox sevdiyim bir misalı da deyim. Bir vaxtlar Qırmızı dənizdə mərcan çıxarardılar. Xüsusi dalğıclar suya baş vururdular, gedib o mərcanı tapırdılar. O dalğıcların arasında varlıları, yaxşı yaşayanları vardı. Bilirsən onlar kimlər idi? Nəfəsini suyun altında daha çox saxlaya bilənlər və yaxşı üzgüçülük məharəti olanlar. Onlar bu məharəti uzun illərdən sonra qazanırdılar. Məsələn, mən baş vururdum, gedirdim 2 metrə qədər, balaca bir şey, hələ kifayət qədər böyüməmiş, yetişməmiş mərcan tapırdım. Amma onlar nəfəslərini saxlamağı bacarırdılar və çox dərinlərə gedə bilirdilər. Oradakı mərcanlar daha böyük və daha keyfiyyətli olurdu. Həyat və peşə təcrübəsi də buna bənzəyir. Mən də gənc olmuşam. Gənclik – maksimalist olmaq deməkdir. İddialı olmalısan, radikal olmalısan, dəliqanlı olmalısan. Bunlar hamısı çox gözəldir. Amma bir şeyi də bilmək lazımdır. İddialısansa, dəliqanlılıq etmək istəyirsənsə, onda öyrənmək də lazımdır, çünki hər şeyin isbatı sənin göstəricilərindir, əməllərindir. İncəsənət universitetini bitirən aktyor o saat aktyor olmur ki! Peşəkar, püxtələşmiş aktyor olmaq üçün hələ on il teatrda işləməlidir. Ya da mühəndis olsun. Hər bir iş insandan müəyyən ömür, vaxt, zəhmət tələb edir. Mən çox sevinirəm ki, kinematoqrafımızın yaşı gəncləşməyə doğru gedir. Bu, çox yaxşıdır. Yaxınlarda universitetimizin tələbəsi olan gənc bir oğlan diplom işi çəkirdi. Ssenarini verdi, çox xoşuma gəldi. Məmnuniyyətlə onun diplom işində çəkildim. Gənclərin bir yerə yığışıb iş görməyi də, iş prosesinin özü də çox xoşuma gəldi. Kinematoqrafımızın yaşı gəncləşirsə, buna sevinmək lazımdır, qısqanclıqla yanaşmaq yox. Amma o gənclər də bilməlidilər ki, əgər sən bu pulu dövlətdən alırsansa, ona görə böyük məsuliyyət daşıyırsan. Yox, əgər belə məsuliyyət istəmirsənsə, onda get öz puluna çək! Ən başlıcası, elə əhvalatlar fikirləşmək lazımdır ki, təkcə bu regionu əhatə etməsin. Bir çox xarici filmlərdə görürük ki, qəhrəman beş dəqiqənin içində İtaliyaya getdi, orada bəzi hadisələr baş verdi, sonra dünyanın başqa bir yerinə getdi, nə bilim, Bakıya gəldi. Əgər  filmdə göstərilən hadisənin bir hissəsi Bakıda baş verirsə, mən mütləq sabah kinoteatra gedib o filmə baxacağam. Ya da filmdə bir azərbaycanlı aktyor varsa, mütləq gedib ona baxacağam. Yəni, sən həm də qabaqcadan öz arealını genişləndirirsən. Bir az çağdaş düşüncəyə gəlib çatmaq lazımdır. Demək istədiyim odur ki, müştərək filmlər çəkilməlidir. Bu yeni dalğa, yeni düşüncə mütləq gələcək. Hətta maliyyə və s. kimi texniki problemlər də həll olunacaq. Bilmirəm, mən görəcəyəm, ya yox, amma həll olunacaq. İndi 18 yaşında ssenari yazan bir insan isə o günləri mütləq görəcək. Və gələcəkdə ancaq peşəkarlar üçün qapılar açılacaq. Bir şeyi də deyim. Mən düşünürəm ki, bizim kinoda və teatrda olan problemlərin əksəriyyəti bizimlə – sənət adamları ilə bağlıdır. Əlbəttə, bu işdə dövlətimizin də müəyyən məsuliyyəti var. Bilirsiniz, təzədən velosiped təkəri icad etmək lazım deyil, dünya təcrübəsi var. Biz də indi bu təcrübəyə doğru gedirik. Təəssüflər olsun ki, yavaş-yavaş gedirik. Adam istəyərdi ki, biraz sürətli olsun. Bunun üçün də qanunlar yenilənməlidir. İndi kimin yanına gedirsən, hansı şirkətə müraciət edirsən, daha çox şəxsi münasibət, şəxsi istəklər nəzərə alınır. Bəs dünya təcrübəsi nə deyir? Şirkətləri, holdinqləri, firmaları verginin müəyyən faizindən azad edirsən və deyirsən ki, sən bunu mədəniyyətə, incəsənətə, idmana və bu kimi humanitar sahələrə ayırmalısan. Onda biz sponsor dalınca qaçmayacağıq, onlar bizim dalımızca qaçacaqlar. Bilirsiniz, bunun baş verməsi niyə gecikir? Çünki bu işə cavabdeh olan məmurların bir çoxuna kino lazım deyil, axırıncı dəfə filmə nə vaxt baxıblar, bilmək olmaz. Teatra heç gəlmirlər. Mən uzun müddətdir, teatrda qara qalstuklu, qara kostyumlu adam görməmişəm. Görsəm, o dəqiqə biləcəyəm ki, bu hansısa məmurdur. Yoxdur. Demək istəyirəm ki, onlar da biraz bu işin təəssübkeşi olmalıdılarlar. Dövlət bizə pul verməli deyil, bizə şərait yaratmalıdır. Azərbaycan kinematoqrafiyasında, teatr aləmində kifayət qədər bacarıqlı, özünü bu işə  həsr etmiş və özünü bu işdə reallaşdıra bilən insanlar var. Amma hər şeyin axırı gəlib maliyyəyə dirənir. Ona da bizim əlimiz çatmır. Mənim müəllimim ömrü boyu dedi ki, görəsən, mən bu kasıbçılıq psixologiyasından nə vaxt qurtulacağam?! Axı, ideyalar insana gələndə sən də bir avropalı kimi düşünmək, işləmək istəyirsən. İstəyirsən ki, səndə bu olsun, o olsun, o birisi olsun. Amma iş maliyyəyə gələndə deyirsən, əşşi, yaxşı, bu olmasın, bunun yerinə o biri olsun. Sonra da adımızı qoyurlar ki, siz bacarmırsınız. Niyə bacarmırıq? Biz də bacarırıq, bizim də əlimizdən gəlir. Amma təəssüf ki, hələlik arzularımızla imkanlarımız üst-üstə düşmür. İndi çoxları məni pessimistlikdə, nihilist olmaqda qınaya bilər. Belə olmağını istəmirəm. Əslində, mən düşünürəm ki, tunelin sonunda həmişə bir işıq olur. Bax o işığa doğru getmək, ona can atmaq lazımdır.

– Ssenarilərə qayıdaq. Dediniz ki, bu vaxta qədər 400-ə yaxın ssenari oxumusunuz. Yəqin, müşahidə etmisiniz ki, gənc nəsil problemləri daha sərt, daha radikal şəkildə ifadə etməyə üstünlük verir. Belə hallarda sizin qırmızı xəttiniz varmı və  münsif kimi də o qırmızı xətti qoruyursunuzmu?

– Bilirsiniz, necədir? Məsələn, söyüş söyməyin müxtəlif üsulları var. Bir var, sözü açıq-aşkar, axıra kimi deyirsən. Bir də var belə deyirsən: durub səni….!  Bax, o “durub səni… neyləyərəm” var ha? Onu hər kəs öz ağlına və əxlaq səviyyəsinə görə başa düşür, ancaq hamı bilir ki, sən nə demək istəyirsən. Bəzən belə üstüörtülü söyüş daha təsirlidir, nəinki açıq-saçıq. Bu gün gündəlik informasiya mənbələrində, xüsusilə də, sosial şəbəkələrdə son dərəcə idbar, iyrənc, əxlaqsız, bəzən qəddar, bəzən ibtidai səviyyədə qəddar hadisələr haqqında oxuyuruq: kimsə baltanı götürüb kimisə öldürdü, kimsə kimisə zorladı və s.və i. Sosial şəbəkələr onsuz da belə xəbərlərlə doludur, biz onlarla hər gün rastlaşırıq. Amma bu bizə bütün o xəbərlərin, hadisələrin həyatımızın gerçəkliyi olduğunu deməyə əsas vermir. Baxın, adicə küçədə biri söyüş söyəndə, əgər yanında xanım varsa, əvvəlcə ona baxırsan, sonra onu qabağa ötürüb yaxınlaşırsan söyənə ki, ay filankəs, sən ictimai yerdəsən, söyüş söymə. O da ya səni də söyür, sən də daha ona baş qoşmursan, başa düşürsən ki, bu, sağalmaz bir xəstəlikdir. Ya da həmin adam özü abır-həya edib üzr istəyir ki, bəs təsadüfən oldu. Yəni, o neqativ söyüşü hətta küçədə eşidəndə belə gərginləşirik. Bir də var ki, sən girirsən mənim evimə və söyüş söyürsən. Düzdür, deyə bilərsən ki, baxma. Yaxud deyə bilərsən ki, bəlkə siz bundan da abırsız şeylərə baxırsınız. Ya da deyə bilərsən ki, sən niyə belə arxaik düşünürsən, axı bu reallıqdır?! Məni istədiyin kimi ittiham edə bilərsən. Mən isə düşünürəm ki, bədii ədəbiyyat, bədii sənət reallıq deyil. Bədii sənət mütləq bayaq dediyim “kim və nə qədər”in, sənin təxəyyülünün və düşüncənin məhsuludur. Hətta ən erotik, ən seksual səhnəni belə elə təsvir edə, elə göstərə bilərsən ki, insanlar onu idbar mənada qavramasınlar. Bunun üçün əlində sonsuz sayda vasitə var, sənin bədii təxəyyülün var. Məsələn, bir oğlan bir qızla yanaşı dayanıb, onun çiynindən tutub üzünə bir balaca yaxınlaşanda səhnəni burda saxlasan, onsuz da biz nə baş verdiyini başa düşəcəyik. Elə mətləblər var ki, biz onu sirli saxlayanda tamaşaçı üçün daha maraqlı olur. Tamaşaçı düşünür ki, görəsən, o gənc qəhrəman qızı doğrudan öpdü? Bundan sonrakı epizodda onların münasibətləri necə olacaq? Görürsünüz, biz daim tamaşaçını maraq içində saxlayırıq. Bütün o dediyimiz məsələlər tamaşaçıya sonda agah olursa, onda maraqlı olur, tamaşaçı sənə sona qədər baxır. O iki nəfərin arasındakı münasibət lap başdan həll olunursa, artıq filmin sonunu gözləməyə ehtiyac qalmır.

– Bir az ümumiləşdirilmiş yanaşma oldu sanki. Bu, dramaturji strukturdan, ideyadan, hekayədən asılı deyil, Vidadi müəllim? Hekayənin qayəsi, ideyası o səhnənin mütləq tamamlanmasını tələb edə bilər.

– Qəhrəmanın nə qədər seksual manyak, necə idbar insan olduğunu göstərmək, qəhrəmana nifrət oyatmaq üçün rejissor və ya ssenarist bu vasitədən istifadə edə bilər. Hətta bu cür olanda belə, yanaşma tərzi vacibdir. Yanaşma tərzi hər kəsin kimliyidir. Mən müasir tendensiyaların, müasir düşüncənin, hətta bəzi kanonları, bəzi kif atmış dəyərləri dağıtmağın əleyhinə deyiləm. Bu mütləq olmalıdır. Özü də bunu gənclər etməlidilər. Mən sadəcə deyirəm ki, bunu etməyin də bir tərzi olmalıdır. Əgər sən əxlaqsız bir şeyi əxlaqsızlıqla dağıdırsansa…

– Yəni, estetik olmalıdır.

– Mütləq. Mütləq bu məsələyə estetik yanaşmanın necə olduğu vacibdir. Çünki bu, bədii sənətdir. Bədii sənətin də o qədər ifadə vasitələri var ki! Əgər sən ən primitivindən, ən sadəsindən, ən trivialından yapışırsansa, bu artıq sənin kimliyindir! Biz bir çox mətləblərimizi həmişə dolayı yolla deyirik, “arifə bir işarə kifayətdir” nöqteyi-nəzərindən yanaşırıq. Kino, teatr, bədii sənət ariflər üçündür. “İnsanlar bunu istəyir!” deməklə olmaz. Çünki sonda incəsənətin hədəfi – katarsisdir. Sənin insanlara verdiyin mesaj onları təmizliyə, doğruluğa, ədalətə, sevgiyə, işığa, inama çağıran, göylərə qaldıran bir şeydir, elədir? Sənətin ən böyük mesajı budur. Sənət yaranandan əzəli-əbədi məsələlərlə məşğul olub. Sənət indiyə qədər də insanlara ölümün və yaşamağın, nifrətin və sevginin nə olduğunu, Xeyirlə Şərin, mələklə iblisin fərqini, mahiyyətini anlatmağa çalışır. Görürsünüzmü, deyirlər, biri sənə pislik edəndə sən ona yaxşılıq elə, Şərə Şərlə cavab vermə, yoxsa sən də olarsan onun tayı. İndi bu neqativ, xoşagəlməz məsələlər reallıqda varsa, bunu kinoda da etmək lazımdır? İtalyan neorealizmi də bəzi səhnələri açıq-saçıq göstərirdi, bəzi səhnələr birbaş küçələrdə çəkilirdi, amma yenə də kino yaradırdılar, reportaj çəkmirdilər. Elə deyilmi? Həyatın içində baş verən bir şeyi kameranın gözü ilə çəkirsənsə, bu artıq bədii yaradıcılıqdır, artıq sənin bu və ya digər məsələyə baxışındır. Postmodernizm nə deyir? Deyir ki, əzilmiş bir konserv qabı da bədii sənət nümunəsi ola bilər, ona kimin baxdığından asılıdır. Göy otun üstündəki kağıza zibil deyən də var, “ağ çiçək açmışdı” deyən də var.

– Onda dramaturgiya, ədəbiyyat, kino, teatr həyatın, cəmiyyətin güzgüsü olmalıdırmı, problemləri də göstərməlidir, yoxsa yox?

– Mən sovet dönəmində teatr haqqında deyilən bu fikirlə qətiyyən razı deyiləm. Teatr nə cəmiyyətin güzgüsüdür, nə də tərbiyə ocağıdır. İncəsənət heç vaxt heç bir suala cavab vermir. Həmişə hər bir sualı, məsələni ortalığa atır və düşünməyə imkan yaradır. Və əlbəttə ki, incəsənət cəmiyyətin problemlərini də göstərməlidir, amma bədii təfəkkürdən, filtrdən keçirərək. Bax, indi bizim söhbətimizi kənardan çəksəydilər, biz də bunu kino adı altında kiməsə sırısaydıq, heç kim baxmazdı. Bunun kinoəsərə çevrilməsi üçün mütləq bədii düşüncənin, bədii təxəyyülün filtrindən keçməsi lazımdır. Mən sənəti güzgü saymıram, çünki güzgü səni necə var, o cür göstərir, güzgüdə uydurma yoxdur. Bizim sənətimiz isə bədii sənətdir. Yenə deyirəm: Bədii sənət mütləq təxəyyülün, bədii təfəkkürün məhsuludur.

– Vidadi müəllim, siz özünüz də ssenarilər yazırsınız. Yeri gəlmişkən, “Çölçü”nün ssenarisinin yazılış tərzi maraqlıdır. Üç nöqtələr, qırıq-qırıq cümlələr… Şeir kimi, poetik. Necə fikirləşirsiniz, bir az əvvəl bəhs etdiyiniz qlobal auditoriya üçün maraqlı olmaq anlamında poetik üslubun, kinonun perspektivi varmı?

– Mən “Çölçü”nü poetik ssenari saymıram.

(“Çölçü” bədii filminin ssenarisini buradan oxuyun: ssenari)

– Doğrudan? Oradakı təsvirləriniz – kolların sürüklənməsi, küləyin əsməsi və s – Məncə, həddindən artıq poetikdir.

– Mən ssenarini ən xırda detalına qədər düşünülmüş bir material hesab edirəm. Onun öz yazı texnologiyası var. Mütləq bir sinopsis yazmalısan, tritment yazmalısan, hadisələrin ardıcıllığını yazmalısan. Bundan sonra əhvalatdan, qəhrəmanlardan şahmat fiqurları kimi istifadə edə bilirsən.  Məsələn, mən “Çölçü”dən sonra iki-üç ssenari yazmışam onlardan birinin adı “Sınıq körpü”dür. Oxusanız, “Çölçü”də rast gəldiyiniz heç bir romantikanı orada görməyəcəksiniz. Hərçənd mən “Çölçü”də də romantik bir şey yazmamışam.

– Mən romantik olduğunu demədim, üslub olaraq poetik, şairanə olduğunu dedim.

– Bədii ədəbiyyatdır, axı. Orada hər kəs özünü ifadə edir və ya tapır. Ola bilər ki, mənim yanaşmam kiməsə poetik görünsün, amma onlar çox real şeylər idi. Əslində, bir əhvalatı nəql edərkən özünə heç bir qadağa qoymamalısan. Bircə qadağa olmalıdır: qeyri-peşəkar olmasın. Mövzu, problematika dairəsi, nə bilim, personajların danışığı… Baxın, Amerika kinosunda dialoqları ayrı bir adam yazır. Çünki dialoq yazmaq çox mürəkkəb bir işdir. Yoxsa ssenarini oxuyursan, on beş dəqiqə “nə var, nə yox?” söhbəti gedir. Belə olmaz, axı! Mən “mırt” dilində yazılmış o qədər ssenari oxumuşam ki!  Belə yazmaq olmaz, qaydaları bilmək lazımdır. Hətta qaydasız döyüşün də qaydalar var. Olmazsa, insanlar bir-birini öldürərlər. Elə bir şey yoxdur ki, qaydaları olmasın. Kainatın özü bir qaydanın, nizamın içindədir. Kainat makrokosmosdur, biz insanlar da mikrokosmos. Bizim bədənimiz də bir nizama, bir qaydaya tabedir. Bir detalımız xarab olan kimi məhv olub gedirik. Ona görə də, mütləq qaydaları bilmək və onlara əməl eləmək lazımdır. Bəli, ssenari yazmaq “A+B=AB” qədər dəqiqlik tələb edən işdir. Eyni zamanda da azad təfəkkür və bədii təxəyyül üçün geniş sərhədlər açan bir şeydir və o geniş sərhədləri həmin o düstura uyğunlaşdırmasan, olur cəfəngiyyat, söz yığını və kağız korlamaq.

– Mənim suallarım bitdi. Vaxt ayırdığınız təşəkkür edirəm.

Müsahibəni hazırladı: Aygün Aslanlı