Tarixin dalanında

Teymur Hacıyevin regiondakı münaqişələrin qaynaqlarını araşdıran, İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəlki və sonrakı dövrü əks etdirən “Dalan” sənədli filmi strukturu, ifadə vasitələri və hekayəsi ilə özündə bədii filmin gücünü daşıyır. 

Əsasən “road-movie” janrında çəkilən filmin uğurunu şərtləndirən başlıca amil, hekayəyə rejissorun doğru yanaşma tapması və faktoloji hadisələrlə insan hekayələrinin də paralel əks olunmasıdır. Və filmi daha çox təsirli edən, sənət səviyyəsinə qaldıraraq universallaşdıran ayrı-ayrı şəxslərin hekayələrinə yer verilməsidir.

Fərdi hekayələrə Rusiyada yaşayan türkiyəli erməni tarixçi, alim Filip Ekozyants, Ermənistanın Qarabağla bağlı siyasətinə qarşı mübarizə aparmış, erməni cəmiyyətindən qovulmuş hüquq müdafiəçisi Georqi Vanyan daxildir. Süjetin mərkəzi fiquru isə, özünün dediyi kimi jurnalist bioqrafiyası müasir dövrdə Qarabağ münaqişəsinin başlamasıyla üst-üstə düşən, şəcərəsinin bir tərəfi Şuşaya bağlı, təhkiyənin nəqlçisi, araşdırmaçı jurnalist Şahin Hacıyevdir…  

Müasir sənədli işlərdə müəllifin – hekayəni təqdim edən şəxsin məhdud dünyagörüşü, intellekt əskikliyi, araşdırdığı mövzuya (və ya qəhrəmana) hərtərəfli baxışa malik olmaması, natamam bələdçiliyi çatışmayan cəhətlərdən biridir. Şahin Hacıyev isə təcrübəli müəllifdir. O, bu hadisələri həm peşəkar, həm şəxsi həyatında yaşamış, onları öz təcrübə və emosiyalarından keçirərək, necə deyərlər, bu qaynar, təhlükəli qazanda bişmiş, formalaşmış adamdır. Ona görə mövzuya dərindən bələdçiliyi dərhal duyulur, əsaslı analizi, arqumentləri ilə tamaşaçını özünə inandırır.

Bir qayda olaraq, filmin müəllifi rejissor sayılsa da, Şahin Hacıyev “Dalan”ın  həmmüəllifidir (o, həm də ideya və ssenari müəllifidir), çünki filmin əsas yükünü o, rejissorla birgə daşıyır və hekayənin tonallığını onun şəxsiyyəti müəyyənləşdirir.

Şahin Hacıyev, araşdırmasında qarşısına Azərbaycan tərəfini haqlı çıxarmaq tapşırığını qoymur (buna ehtiyac da qalmır), o, hər şeydən əvvəl, vicdanla ali həqiqətin axtarışına çıxır və araşdırmasına uzaq tarixdən başlayır. Və 50 dəqiqə ərzində türk-erməni münaqişəsinə, qarşı tərəfin Qarabağ iddialarına dair savadlı, dramaturji və tarixi baxımdan ardıcıl ümumiləşdirmə etməyi bacarır.

Süjeti tarixi obyektivliyə kökləyən birinci amil, sözügedən münaqişənin əcnəbi tarixçilərin -amerikalı və rus mütəxəssislərinin dili ilə, unikal sənədli kadrlarla ifadəsidir. Hərbi tarixçi Edvard Erikson, tarixçilər Günter Lui, Castin Makkarti, Aleksey Bezuqolnıy məsələylə əlaqəli mühüm arayışlar verirlər: Birinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğramış Rusiya ordusunun tərkibindəki ermənilərin Ərzurum, Ərzincan, Sivas və digər bölgələri zəbt edərək erməni dövləti yaratmaq istəyinə, Vanda rusların köməyilə yerli hökumət qurulmasına, daşnakların faciələrdəki məsuliyyətinə, iri dövlətlərin Osmanlı imperiyasını zəiflətməkdən ötrü ermənilərdən istifadəsinə, yaxşı şərtlərdə yaşamış ermənilərin əslində türklərə qarşı olmamasına, bu konfliktin Azərbaycana transformasiyasına qədər…

Problemi tələsmədən, hissə-hissə araşdıran müəllif vacib suallardan birini səsləndirir: bir əsr öncə baş verənləri nəzərə alsaq, ermənilər indi Türkiyədə necə yaşayır? Faktlar Türkiyənin erməni vətəndaşlarının dili ilə danışır: təkcə İstanbulda 35, Anadoluda 7 erməni kilsəsi fəaliyyət göstərir və dövlət onlara ibadətini etmək, dilində təhsil almaq üçün mümkün olan bütün şəraiti yaradıb, erməni məktəbləri sərbəst fəaliyyət göstərir, hər hansı diskriminasiyadan söhbət gedə bilməz. 

Dediyim kimi, tarixi yüzilliyə söykənən konfliktin köklərinə yalnız sənədli faktlarla yox, konkret insan hekayələrinin kontekstində nəzər salınır. Film iki hissəyə ayrılır: 1.Türk-erməni konflikti və Rusiyada yaşayan, əslən Türkiyədən olan Filipin hekayəsi 1. Qarabağ müharibəsi və ermənilərin bu qarşıdurmada haqsız olduğunu vurğulamış Georginin hekayəsi. Şahin Hacıyev birincidə araşdırmaçı, ikincidə isə həm də hadisələrin şahidi, iştirakçı kimliyi ilə çıxış edir.

Sənədli filmlərdə rejissorun qarşısında dayanan əsas çətinlik təsvir dilini, tempo-ritmi tapmaqdır. Teymur Hacıyev də söhbətimizdə əsas çətinliyin təsvir həlliylə bağlı oldğunu deyir: “Sinema, həqiqi kino, sənədli, yaxud bədii; fərq etməz, öz formasını, dilini tələb edir. Çünki onu başqa qəlibə salanda öz xüsusiyyətini, keyfiyyətini itirir. Bu mənada çətin idi. Həm də layihənin stopa qoyulması, maliyyənin kəsilməsi, pandemiya, müharibə də çətinlik yaradırdı. Elə bədii həll olmalıydı ki, film danışan başlardan ibarət olmasın. Anladım ki, film insanlar üzərində qurulmalıdır: atam (Şahin Hacıyev nəzərdə tutulur-red), Georgi Vanyan və Filip Ekozyants”.  

Filmin ritmi ləng və ağırdır (və bu ağırlıq bəzən maddiləşir sanki), çünki mövzu özlüyündə illərin faciəvi hadisələrini, ağırlığını daşıyır. Aramla hərəkətə keçən kamera, çiskinli, yağışlı hava, statik, strukturca təkrarlanan minimal musiqi (bəstəkar Cavad Tağızadə) müəllifin intonasiyası – təmkinli mətni, soyuqqanlı, düşüncəli obrazıyla tamamlanır. Filmboyu Şahin Hacıyev hadisələrin mərkəzindədir, ən müxtəlif məkanlarda operatorlar (Kiril Gerra, Alisa Tareliçeva) onu elə rakurslardan götürür ki, o, konkret tərəf yox, ağrını ruhunda daşıyan müdrik kahin kimi görünür.

Müəllif və Filip Rusiyadan Türkiyənin uzaq əyalətinə, ikincinin babasının doğulduğu Ərzurumun Çatakkaya kəndinə üz tutur. Filipin baba evi ilə qovuşma anı ən çox onun duyğularıyla ötürülür. Onun solğun rəngli, köhnə darvazaya söykənərək hönkürməsi fonunda zivədən asılan paltarların küləkdən titrəyişi, hüzurlu təbiət təsvirləri, pıçıltılı duaları müharibələrdən sıyrılaraq, xəstə iddialardan təmizlənərək bəşər övladının kainatla harmoniyasının vacibliyini diktə edir.  

Filip konfliktə sağlam, rasional rakursdan yanaşan azsaylı ermənilərdən biridir. Onun “həqiqəti danışmağı bacarmaq lazımdır” fikri həqiqəti deməyi özündə güc tapan insanın etiraf himni kimi səslənir.   

Rejissor, məzmunu tamamlayan uğurlu kinematoqrafik, çoxmənalı keçidlərə (Türkiyədəki erməni məktəbinin – uşaqlıq qayğılarını yaşayan, kameraya doğru can atan azyaşlı məktəblilərin iri planından 1919-cu ilin İrəvanına – yoxsul uşaq təsvirlərinə; azərbaycanlı və ermənilərin Sovet dövründəki birgə yaşayış görüntülərinə; ekran işinin “filmin sonu” titrlərindən 1988-ci il hadisələrinə; ekspozisiyada Birinci Dünya müharibəsi zamanı ermənilərin rus ordusunun Ərzuruma girişini bayram etməsindən 2015-ci ildə İrəvanda Türkiyə bayrağının yandırılması aktına) nail olur.

Başqa bir səhnədə Filipin “əslində çoxları anlayır ki, ermənilər və azərbaycanlılar bir-birinə düşmən deyil, kimsə aranı qarışdırırlar” fikri çiskin içərisində ucalan Kreml qülləsi ilə sinxronlaşır.

Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanımağa çağıran və mübarizəsinə görə ailəsi zərərçəkən Georgi Vanyanın qayğılı portret planlarına vurğular onun çoxluq içindəki faciəvi tənhalığıdır.

Şuşa epizodunda müəllifin qayğısız səs-küylə müşayiət olunan uşaqlıq xatirələrinə qayıdışı, Şuşanın dumandan – kamera subyektivliyindən arınan təsvirləri, əbədiyyətdə addımlayan üç qəhrəmanın mizan həlli – müəllifin başını uzun illər xiffətini çəkdiyi vətən daşına qoyaraq sanki zamansızlığa qərqi, Filip və Georqinin uzun, əzablı yolçuluğu hekayəyə sakral libas geyindirir.

Unudulmaz epizodlardan biri müəllifin 2019-cu ildə  Daşnaksutyun partiyasının nümayəndələrinin, erməni hərbçiləri ilə müsahibələridir. Xüsusən, Vova Vartanovun aşağılayıcı manerası “Bəzi əraziləri sizin bütün zirehli texnikanız müqabilində qaytarmaq olar. Sizin hardasa 500-560 tankınız var. Bu tankarı və bütün artilleriyanızı bizə verirsiniz.  Biz də sizə haranısa güzəştə gedərik” cavabında açıq görünür.

• Haranı verirsiniz?- jurnalistin təmkinli səsi eşidilir.
• Bilmirəm, nə istəyirsiniz ki?

Şahin Hacıyev, soyuqqanlığını və nifrət nitqi qarşısında ədalətini itirmədən peşəkarca verilmiş dəqiq suallarıyla müsahibini küncə sıxışdırır. Cavabdan yayınan müsahib: “Tarixi hadisələr yenidən yaşanmır. Siz dediyiniz isə nağıldır. Əminəm ki, biz yenə də qalib gələcəyik”- sözlərilə kifayətlənir.

Erməni müsahiblərinin “Azərbaycanın qələbəsinə inanmırıq” əminliyindən sonra, ekrana 44 günlük müharibənin coşqulu görüntüləri gəlir. Qələbə epizodlarından sonra ekrana dərin sükut çökür və filmin mərkəzi motivi yəqin ki, bu dərin sükutda ifadə olunur.

“Dalan”ın heç bir kadrında qarşı tərəfi alçaltmaq, qələbəyə rəğmən təkəbbürlü davranış sezilmir. “Dalan” tolerantlıq filmidir, ermənilərin nifrətini anlamağa cəhddir, onların musiqisi, dini inancları, ayinləri, dili süjetdə hörmətlə əksini tapır və bizi qonşularımzdan fərqləndirən, qələbimizi şərtləndirən faktorlardan biri məhz bu mənəvi üstünlüyümüzdür.

“Dalan” filminin bir az da ekzistensial ovqatı var (vizual konsepsiyasında da bu duyulur) və finalda səslənən, hələ də açıq qalan sual, sonlara yaxın ekrana çökən həmin sükutu, dalanı – çıxılmazlığı ifadə edir: ”Ümidsiz xatirələr artıq azadlığa qovuşub. Bəs insanların ruhu nə vaxt azad olacaq”

Georginin, Filipin simasında həqiqətləri qəbul edən, sülh şəraitində yaşamaq istəyən erməniləri görürük. Və bu azlıq, çoxluq qazandığı anda birgə yaşayış mümkün görünür.

Titrlərdə yazıldığı kimi “Dalan” dörd il ərzində altı ölkədə (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Rusiya, Türkiyə və Amerikada) çəkilib. Filmin prodüserləri Balaş Qasımov və İsmayıl Səfərəlidir.

Sevda Sultanova