Tanrının iradəsi, yoxsa qorunmaq instinkti?
Aprelin sonlarında bütün dünya Vatikanın başçısı Papa Fransisin ölüm xəbəri ilə çalxalandı və dərhal yeni Papa axtarışları başlandı. Maraqlıdır ki, keçən il yayımlanan “Konklav” (Conclave) filmi elə bu mövzuya toxunurdu. Rejissoru Eduard Berger olan bu film bizi Vatikanın sirli dəhlizlərinə aparır. Kilsələrin daxili güc iyerarxiyası filmdə incəliklə və cəsur şəkildə təsvir olunub. Robert Harrisin eyniadlı məşhur romanı əsasında çəkilən film bu il (2025) “Ən yaxşı film”, “Ən yaxşı kişi rolu”, “Ən yaxşı qadın rolu”, “Ən yaxşı adaptasiya olunmuş ssenari”, “Ən yaxşı musiqi” də daxil olmaqla səkkiz nominasiyada “Oskar”a namizəd olub və “Ən yaxşı adaptasiya olunmuş ssenari” nominasiyasında bu mükafata layiq görülüb. Volker Bertelmanın musiqisi isə səssiz, lakin mahiyyət etibarilə gərgin atmosferi ustalıqla yaradıb.
Film Papanın vəfatı ilə başlayır. Vatikanda kilsə dekanı kardinal Lourens (Ralf Fayns) idarəetmə işlərindən sıxılıb, nə dekan olmaq istəyir, nə də yeni papa. Lakin mərhum Papa ona belə demişdi: “Bəziləri sürü çobanıdır, bəziləri isə fermanın idarəçisi”. Tanrı Lourensdən ondan idarəçi olmağı tələb edib. Kardinallar Kollegiyasının dekanı kimi, yeni papa seçiminə rəhbərlik etmək vəzifəsi də onun üzərinə düşür. Konklav prosesi ruhani mərasimdən daha çox, siyasi manevrlərlə dolu bir seçkiyə bənzəyir; sanki Vatikan deyil, bir parlament seçkisi izləyirik. Lourens obrazı həm inanclı, həm də şübhə edən tamaşaçı üçün güzgü rolunu oynayır. Tematik olaraq, film, həqiqət, sədaqət, iman və insani zəiflik mövzularını araşdırır. Berger Vatikanı korrupsiyaya məruz qalmış bir yer kimi göstərmir, amma onun qüsurlu tərəflərini də görməməzliyə vurmur.
Digər kardinalların əksəriyyəti tanrıya deyil, kilsəyə bağlıdır. Səhnələrin birində Lourens dostu Bellinidən soruşur: “Biz tanrıya xidmət etmirdikmi?” Bellini isə deyir: “Belə sadəlövh olma”. Bu səhnə filmboyu davam edən tematik ziddiyyəti – imanlı insan və sistemə bağlılıq arasındakı gərginliyi aydın şəkildə ifadə edir. Bellini və digər kardinallar üçün “tanrıya xidmət” anlayışı strateji məna daşıyır. Filmdəki “Bu, bir müharibə deyil” – “Bu bir müharibədir!” dialoqu da bu fikri təsdiqləyir: Kardinallar arasında gedən proses artıq mənəvi bir seçim olmaqdan çıxaraq siyasi mübarizəyə çevrilib.
Halbuki Lourens tanrının iradəsini mənəvi yolla axtaran ruhani bir simadır. Bu qarşıdurmanı izləyən tamaşaçı düşünür: “Dini sistemlər və din adamları, doğrudanmı tanrının iradəsinə uyğundur?” İncildə İsa Məsih dəfələrlə fariseyləri tənqid edir: onlar zahirən dindar görünsələr də, dindən tamamilə uzaq idilər. Matveyin “İncil”ində (23:13) belə deyilir: “Vay halınıza, ey ilahiyyatçılar və fariseylər – ikiüzlülər!” Sual təkrarlanır: Kilsə rəhbərləri sadəcə mövqelərini qorumağa çalışırlar?
Lourensin bu sualı imana, tanrı ilə saf münasibətə çağırışdır. Bellininin cavabı isə bir daha sübut edir ki, kilsədə bunlar artıq işlək deyil, kilsə artıq siyasətlə idarə olunur. Bu səhnə alman sosioloqu Maks Veberin “dinin rasionallaşdırılması” fikrini yada salır. Qısa desək, dini inanc zamanla bir təşkilata çevriləndə onun ilkin ruhani məqsədləri yerini bürokratik sistemə verir. İman siyasi və sosial strategiyaya çevrilir. Bu diskurs sizə heç də yad gəlmədi, elə deyil? Bellini qüsurludur, lakin tamamilə sistemin parçası deyil. “Niyə özümü fermerin qiymətləndirdiyi bir inək kimi hiss edirəm?” replikası onun narahatlığını və düşdüyü vəziyyətə qarşı tənqidi baxışını göstərir. Bu cümlə onun, sanki ruhani bir insan və ya bir kilsə nümayəndəsi kimi yox, müəyyən qiyməti olan bir obyekt kimi müzakirə edildiyini hiss etdiyini göstərir. Apardığı müqayisə onun bu prosesə qarşı ikrahını və bu qiymətləndirmənin nə qədər qeyri-insani olduğunu vurğulayır.
Rənglər və kilsənin ab-havası da müqəddəs bir məkandan daha çox, “idarə” hissiyatı oyadır. Pəncərələr həmişə bağlıdır; bu da mənəvi korluğun bir başqa nümunəsidir. Seçimdən sonra pəncərənin qəfil sınmağı və işığın otağa dolmağı isə bu metaforun vizual zirvəsidir. Bu həm dramatik, həm də mənəvi bir oyanışdır.
“Biz rahibələr görünməz olmalıyıq, amma tanrı bizə göz və qulaq verib.” Bu fikri rahibə Aqnes (İzabella Rossellini) səsləndirir. Rahibələr kilsədə arxa planda xidmət edən fiqurlardır. Onların görünməzliyi təsadüfi deyil, katolik kilsəsi elə kişimərkəzli bir strukturdur. Vatikan rəsmilərinin hamısı kişilərdir, qadınlar isə ya rahibə, ya aşpaz, ya da qulluqçudurlar. Aqnesin bu fikri onların səsini kəsməyə çalışan bu sistemə qarşı reaksiyadır. O bu sistemi tanıyır, ona itaət edir, amma təslim olmur. Aqnes müdrik müşahidəçidir, o, intriqalara qarışmır, ancaq hər şeyi görür. Lourens qadağan olunmuş otağa daxil olanda Aqnes onu ifşa etmir, çünki Lourens kimi Aqnes də həqiqətin axtarışındadır. Bəzən səssizlik bağırtıdan daha güclüdür. Aqnes də həqiqəti səssiz qalaraq müdafiə edir. O, sistemə kor-koranə bağlı deyil, onun öz əxlaqi idealları var. Aqnesin səssiz dəstəyi sayəsində həqiqət aşkarlanır. Tanrı yalnız kişilər vasitəsilə danışır? Film deyir: Xeyr. Tanrı qadınların səssizliyində də danışır.
Kardinal iclasında bir nəfər kilsəni orta əsrlərdəki vəziyyətinə qaytarmaqdan və bu dinə mənsub olmayanları qətlə yetirməkdən danışır, müharibənin yeganə yol olduğunu vurğulayır. Elə bu zaman kardinallardan biri onun sözünü kəsir. Əvvəlcə o da Aqnes kimi eşidilmir. Bu kardinal Benitezdir (Karlos Dies). O davam edir: “Siz müharibə haqqında nə bilirsiniz?” Bu, sadəcə ritorik bir sual deyil, həmçinin fəlsəfi və mənəvi bir qarşıdurmadır. “Mən xidmətimi Konqoda, Bağdadda, Kabildə etmişəm. Ölülərin və yaralıların, xristian və müsəlman meyitlərinin cərgələrini görmüşəm. Mübarizə etməliyik deyəndə, nə ilə mübarizə apardığımızı düşünürsünüz? Sizcə, bu gün bu dəhşətli hərəkətləri edənlər aldanmış adamlardır? Yox, qardaşım, döyüşdüyünüz şey buradadır”, əlini ürəyinin üstünə qoyaraq cümləsini bitirir. Benitez sanki bu qrup söhbətində vicdanı təmsil edir. Onun verdiyi sual Sartrın “təcrübə edən insan” anlayışına uyğun gəlir; müharibənin reallıqlarını yalnız bu əzabları görmüş (təcrübədən keçmiş) insan tam olaraq anlaya bilər.
Kardinal Benitez dərin və çoxqatlı bir obrazdır. O, sakit və təvazökar adam kimi təqdim olunur. Siyasi oyunlara qoşulmur, digər kardinallar kimi mövqe uğrunda yarışmır. Bu cür davranışları onu hamıdan fərqləndirir. Onun haqqında çox danışılır, amma o özü az danışır. Filmin sonunda Benitez yeni Papa seçilir. Daha sonra isə onun interseks olduğu ortaya çıxır. Əlbəttə, bu, ilk növbədə, “qüsur” kimi qiymətləndirilir. Benitez, Lourensə etirafında deyir: “Mən, tanrının məni yaratdığı kimiyəm”. Bu, bəlkə də, ən çox sevilən replikadır. Maraqlısı odur ki, mərhum Papa da bu barədə bilirmiş. Həvari Pol yazır ki, bədənində bir “tikan” var və tanrıdan bunu götürməsini istəyir. Tanrı isə cavab verir: “Lütfüm sənə kifayətdir, çünki qüvvətim zəiflikdə kamilləşir.”
Benitez də bir növ “qüsurlu” və zəifdir, lakin ruhani olaraq güclüdür, o yalnız dualarla danışır. Kilsə liderliyi üçün güclü və nüfuzlu biri axtarılırdı, Benitez isə bu gözləntilərə tam zidd xüsusiyyətlərə malikdir. Tanrı onu seçir, çünki onun gücü saflığında və təvazökarlığındadır. Benitez Papa seçiləndən sonra özünə “məsum” ləqəbini götürür. Jan-Lyuk Marionun fikrincə, sevmək – gücdən imtinadır, lakin bu zəiflik yox, ən yüksək azadlıq aktıdır. Məsum insan güc istəmir, o sadəcə sevgi və mərhəmət istəyir. Sanki Benitez deməyə çalışır ki, bu sistemdə təqsirsizlik hələ də mümkündür. Sanki o, kilsəni İsanın yoluna təkrar qaytarmaq arzusundadır.
Film, mərhum Papanın sevimli heyvanı tısbağa və rahibələrin qəhqəhəsi ilə bitir. Bunun fərqli yozumları var, amma mənə görə, bu tısbağa Aqnesin heyvani təcəssümüdür. Tısbağalar müdrikliyin və səbrin simvolu kimi tanınır. Aqnes də səbirlidir, gördüklərini öz içində ölçüb-biçir, sonra qərar verir. Bu onun varlığının fəlsəfi gücüdür. Haydegerin “dasein” anlayışı ilə desək, Aqnes mövcudluğunu hadisələrin içində “orada olmaqla” mənalandırır. Haydeger deyir ki, insan sadəcə fiziki olaraq mövcud deyil; o öz varlığına məna verən, onu sorğu-suala çəkən yeganə varlıqdır. Aqnes danışmır, lakin oradadır və onun varlığı özü bir sual, bir cavabdır.
İncilə əsasən, İsa Məsih ona böhtan atılanda susurdu. “Baş kahin qalxıb İsanın qarşısında dedi: “Heç cavab vermirsənmi? Sənin əleyhinə olan bu şahidliklərə nə deyirsən?” Lakin İsa susdu” (Matta 26:62–63). Alber Kamyu kimi absurdistlər üçün susmaq, bəzən, absurda qarşı bir mövqe ola bilər. Məhkəmədə susan bir müttəhim bəzən sistemin oyununa qoşulmağı rədd etdiyi üçün susur. Kafkanın personajları çox vaxt susurlar – onların düşündükləri, qorxduqları və hiss etdikləri daha vacibdir, nəinki dedikləri. Bu kontekstdə Aqnes və Benitez bir-birinə bənzəyir – onların səssizliyi razılıq, itaət deyil, elə sistemə qarşı etiraz və üsyandır. Onlar sistemin içindədirlər, amma ona tabe deyillər. Onlar səssizdirlər, çünki bəzən Tanrı da susur.
P.S. Yeri gəlmişkən… Sosial mediada yayılan xəbərlərə görə, yeni seçilmiş Papa XIV Leo Vatikanda seçkilərdən bir gün qabaq gərginliyini azaltmaq üçün böyük qardaşının tövsiyəsi ilə “Konklav” filminə baxıb, ertəsi gün də Papa seçilib.
Aytən Abdullayeva