Tamara Kotevska: “Kinonun bütün növlərində ssenari həmişə vacibdir”

13-20 avqust tarixlərində Bakı, Lənkəran və Şəki şəhərlərində III Sevil Beynəlxalq Qadın Sənədli Filmləri Festivalı keçirildi. Bu il “Sizdən bizə kim düşə?” devizi altında keçirilən festival proqramı fərqli diyarlarda yaşayıb-yaradan rejissor qadınların ən müxtəlif mövzulardan bəhs edən filmləri ilə zəngin idi. Festivalın ən çox bəyənilən filmlərindən biri də “festivallardan seçmələr” adlı proqramda nümayiş olunan “Bal ölkəsi” tammetrajlı sənədli filmiydi. Makedoniyanın baxımsız, boş qalmış kəndlərindən birində 80 yaşlı qoca anası ilə tək yaşayan, yeganə dostu təbiət, dayağı isə arılar olan Xədicənin hekayəsi “Sundance”da daxil olmaqla bir neçə beynəlxalq festivallarda mükafatlar qazanıb,  2019–cu ildə “Ən yaxşı sənədli film” və “Əcnəbi dildə ən yaxşı bədii film” kateqoriyalarında “Oskar” mükafatına nominant olub. Filmin iki rejissorundan biri – Tamara Kotevska da festivalda iştirak edirdi və nümayişdən sonra tamaşaçıların suallarını cavablandırdı. Biz də fürsətdən istifadə edib rejissorla kiçik bir müsahibə etməyə macal tapdıq.

-Tamara, “Bal ölkəsi” filminin qəhrəmanını – Xədicəni necə tapmışdınız?

– Mən və filmin digər rejissoru Lyubomir Stefanov Makedoniyanın Şərqində təbiətin necə qorunduğu haqqında qısa film çəkmək fikrinə düşmüşdük. Buna görə də seçdiyimiz mövzu ilə bağlı araşdırma aparmaq üçün həmin bölgəyə yollandıq. Təbiəti tədqiq etdiyimiz günlərin birində qayalarda həddindən artıq maraqlı arı pətəkləri tapdıq. Yerli camaatdan onları kimin düzəltdiyini soruşanda dedilər ki, bu işlə məşğul olan ailələr var, dağlarda, qayalarda, ağacların koğuşunda gizlədilmiş arı yuvalarını tapırlar, onlar üçün xüsusi pətəklər qururlar və bal toplayırlar. Hətta bizə, o qəribə pətəklərin necə hazırlandığını da izah elədilər. Bu yolla bal toplayan ailələrdən biri də Xədicənin qardaşları idi.  Elə onlar da bizi Xədicə ilə tanış elədilər və o, filmimizin əsas protaqonistinə çevrildi.

– Filmdən anladığım qədər, Xədicə kənddə tək yaşayır, digər ailə yayda mal-qarasını götürüb ora gəlir, qışda isə gedir. Köçərilər kimi.

– Bəli, düz anlamısınız.

– Filmi neçə müddətə çəkmisiniz?

– 4 ilə.

– Komandanız neçə nəfərdən ibarət idi və neçə kameradan istifadə eləmisiniz?

– Komandamız dörd nəfərdən ibarət idi. Bir də montajçımız vardı. Amma o, prosesə bir qədər sonra qoşulmuşdu, həm də həmprodüser idi. İki kameramız və iki rejissorumuz vardı.

– Dar məkanlarda necə çəkirdiniz? Məsələn, Xədicənin evində.. Son dərəcə darısqal bir yerdir.

– Dar məkanlarda həmişə bir operator və rejissorlardan biri olurdu. İki pozisiya müəyyənləşdirmişdik, hər şeyi həmin pozisiyalardan çəkirdik. Onu da deyim ki, bütün çəkiliş prosesi boyu ancaq təbii işıqdan istifadə etmişik.

– Ümumilikdə, neçə saatlıq material alınmışdı?

– 4 illik çəkilişdən sonra 400 saatlıq material toplanmışdı.

– Filmə başlayanda, yəqin ki, nə çəkmək istədiyiniz barədə bir fikriniz, ilkin ideyanız olub. Sona qədər həmin fikrə sadiq qaldınız, yoxsa prosesdə nəsə dəyişdi?

– Bəzi şeylər dəyişmişdi. Çünki bu, dəyişkən bir prosesdir və mütləq nələrisə dəyişməli olursan.

– İlkin fikriniz nə idi?

– Xədicə haqqında qısa film çəkmək. Lakin sonra ora gələn ailə ilə tanış olduq. Onda qərara gəldik ki, bu, çox böyük potensialı olan əla hekayədir və onu daha da inkişaf etdirmək istədik.

– Bəs montajı hansı prinsiplə elədiniz?

– Filmi səssiz montaj elədik. Yəni səsi batırdıq, materiala baxdıq və danışmaq istədiyimiz hekayə üçün bizə lazım olan şeyin vizual ardıcıllığını qurduq. Daha sonra mətni tərcümə etdirdik, çünki qəhrəmanlarımız türkcə danışırdılar və çəkiliş prosesində onların nə danışdıqlarını anlamırdıq, ona görə, ilk montajı səssiz etmək qərarına gəlmişdik. Tərcümədən sonra yenidən həmin səhnələri açıb növbəti dəfə montaj etdik və izlədiyiniz film meydana çıxdı.

– Qəhrəmanın kameraya alışması çox vaxt apardı, yoxsa elə ilk andan kamera qarşısında rahat idi?

– Kameraya alışması o qədər də çox vaxt almadı, çünki Xədicə çox rahat insandır.

– Makedoniya kinosu haqqında məlumat toplayanda təxmin elədim ki, maliyyə baxımından ordakı vəziyyət elə bizdəkinə oxşayır, istehsalat üçün maliyyə tapmaq çətindir. Ona görə də çox maraqlıdır ki, filmin büdcəsini necə toplamışdınız? Çünki dörd il, üstəgəl post-prodakşn mərhələsi az vaxt deyil, ən azı, orta səviyyəli bir büdcə tələb edir.

– Biz bu prosesə İsveçrənin bir təşkilatıyla başlamışdıq. Sonra Sarayevo Film Festivalına, Türkiyə dövlət kanalı TRT-ə müraciət etdik və onlardan qrant aldıq. Daha sonra isə filmin qaralamasını “Sundance” festivalına göndərdik. Orada qaralamaya başqa sponsorlar da baxmışdılar. Festival filmi qəbul eləyəndən sonra həmin sponsorlar – San-Fransisko Film Fondu və digərləri özləri bizimlə əlaqə saxladılar və filmi tamamlamağımız üçün maliyyə ayırdılar.

– Ssenari bədii kinoda olduğu qədər sənədli kinoda da vacibdir, ancaq istisnalar da olur. Çəkilişi iki, üç, dörd il çəkən bir filmə qabaqcadan ssenari yazmaq bir qədər qeyri-real görünür. Sizdə ssenari ilə bağlı vəziyyət necə idi? “Bal ölkəsi” filmi üçün ssenari yazmışdınızmı və hansı mərhələdə?

– Ssenari həmişə vacibdir, kinonun bütün növlərində. Sadəcə sənədli kinoda bu proses bir az fərqli baş verir. Əvvəlcə çəkirsən, sonra ssenarini yaratmağa başlayırsan. Biz “Bal ölkəsi” filmi üçün ssenarini montaj prosesində yazmağa başlamışdıq.

– “Bal ölkəsi” filmi müşahidə filmidir. Amma filmdə bir az da “fikşn” – oyun dadı var. Yeri gəlmişkən, “Oskar”da da nominant olduğu iki kateqoriyadan biri “əcnəbi dildə çəkilmiş ən yaxşı bədii film” kateqoriyası olub. Yəni orda da filmi bədii kimi qavrayanlar varmış.

– Çünki filmə səs verənlər onu bədii film kimi seçmişdilər.

– Məni maraqlandıran odur ki, Xədicənin qonşuluğuna məhz elə bir ailənin köçməsi tamamilə təsadüf idi, yoxsa hadisələri yönləndirmə də var idi? Çünki o qədər mənfiliyin, mənəvi laqeydliyin bir ailədə cəmlənməsi bir az inanılmaz təsir bağışlayır.

– Yox, o ailə ordaydı və məhz eləydi. Biz xüsusi heç nə etməmişdik.

– Filmdə bir səhnə var: Hüseynlə digər kişi  ağacı kəsib Xədicənin yeganə qazanc yeri olan balı oğurlayırlar və arıların ölümünə səbəb olurlar. Bu, demək olar ki, cinayətdir – həm maddi, həm də mənəvi. Kameranın qarşısında belə bir şey baş verəndə kameranın arxasındakılar – yəni siz neylədiniz? Ya da sualı belə qoyum: Sizin üçün etika ilə estetikanın sərhədi haradadır?

– Biz sənədli film çəkirik və işimiz qəhrəmanı, baş verənləri müşahidə etməkdir. Buna görə də heç nəyə qarışa bilmərik. Ya da onların nə edəcəyini əvvəlcədən bilə bilmərik. Təbii ki, gördüklərimizə təəssüflənirik, ya da kədərlənirik və ya sevinirik, amma qarışmırıq.

– Onlar sizin gözünüzün qabağında necə rahat oğurluq eləyirdilər?

– Çünki onların mentalitetləri, düşüncə tərzləri buna imkan verir, onlar bunu oğurluq hesab eləmirlər. Hətta bunu bacardıqlarına görə – ağacı kəsə bildiklərinə, o balı ordan çıxara bildiklərinə görə özləriylə fəxr eləyirlər, özlərini qəhrəman hesab eləyirlər.

– Tamara, sizcə, qəhrəmanınız mübariz insandır, yoxsa sadəcə taleyi ilə barışıb?

– Xədicə mübariz insandır, amma eyni zamanda həm də taleyi ilə barışıb. Bu, o deməkdir ki, o, kim olduğunu da qəbul eləyib, öz missiyasını da. Onun missiyası arıları xilas eləmək və öz dünyasında balansı qorumaqdır.

– Yəqin ki, Xədicənin sonrakı taleyi də hər kəsə maraqlıdır. Filmi görübmü, reaksiyası necə oldu, indi necədir?

– Xədicəni premyeraya dəvət eləmişdik və filmi çox bəyəndi. Onu da deyim ki, Xədicə ilk dəfəydi ki, kinoya gəlirdi. Ümumiyyətlə, təkcə Xədicənin yox, filmdəki digər ailənin də kinoteatra ilk dəfə gəlişi idi. Premyera Skopyedə oldu. Onlar üçün ev tutmuşduq, gecəni orda keçirdilər. Ertəsi gün onları kinoteatra – premyeraya apardıq. Xüsusilə, ailənin ekranda özlərini görəndə verdikləri reaksiyalar çox maraqlı və fərqli idi. Məsələn, filmdə suda boğulan balaca qız zalda yerindən elə atıldı, elə bil yenə boğulurdu. Ailənin başçısı Hüseyn isə özündən çox, yük maşınına bağladığı səyyar evini görəndə son dərəcə heyrətləndi. Premyeradan sonra bizə dedi ki, onun evi çox köhnə idi, amma ekranda  həddindən artıq yeni görünür. Bunu necə elədiyimizi soruşdu. Bir də maşının arxasından qalxan toz dumanı çox xoşuna gəlmişdi.

– Ona təkcə maşını, səyyar evi maraqlı gəlmişdi? Öz davranışları barədə bir söz demədi?

– Hə, təkcə yük maşınının, səyyar evinin ekranda yeni kimi görünməyi diqqətini çəkmişdi.

– Bəs Xədicə? O, indi necədir, hardadır, nə ilə məşğul olur?

– İndi özünə daha yaxşı həyat qurub. Əvvəl yaşadığı kəndin yaxınlığındakı digər kənddə evi var. Amma bal toplamaq üçün öz kəndlərinə qayıdır, yenə arıların qayğısına qalır. Eyni zamanda müğənnilik karyerasına başlayıb, çünki çox gözəl səsi var, qəşəng oxuyur. Onu oxumaq üçün tədbirlərə, şənliklərə dəvət eləyirlər. Həmçinin başqa ölkələrə səyahət eləyir.

– Bütün bunlar filmdən sonra olub?

– Bəli. Hətta ərə getmək barədə düşünür.

– Tamara, son dövrlərdə sənədli və bədii kino arasında sərhəd o qədər şəffaflaşıb ki, hərdən müəllif özü deməsə, ya da festival kataloqlarında yazılmasa, baxdığın filmin sənədli, ya da bədii olduğunu anlamırsan. Məsələn, avstriyalı rejissor Ülrix Zaydlın sənədli filmlərindəki kimi. İnsanlar, onların hekayələri realdır, amma rejissor bu reallığı qurma kadrlarla ifadə eləyir. Sizə elə gəlmir ki, bir müddətdən sonra ayrıca sənədli və bədii kino bölgüləri olmaya, vahid kino yarana bilər?

– Ola bilər. Yəqin ki, elə olacaq.

– Hazırda dünya kinosunda da, Azərbaycan kinosunda da ən aktual məsələlərdən biri qadın mövzusu, qadınların istər kamera arxasında, istərsə də, ekrandakı yeri, qadınlara qarşı diskriminasiyanı aradan qaldırmaqdır. Makedoniya kinosunda bu məsələilə bağlı vəziyyət necədir?

– Mən özüm heç vaxt belə bir problemlə, ümumiyyətlə, diskriminasiya ilə qarşılaşmamışam. Hətta deyim ki, Makedoniya kinosunda qadınlar kişilərdən daha çoxdurlar və daha fəaldırlar.

– Bu gün dünya festivallarında az inkişaf etmiş üçüncü dünya ölkələrindən, kiçik xalqlardan gələn filmlərə bəzi tələblər qoyulur, bizdən daha çox ölkəmizdəki sosial, ictimai problemlərdən bəhs edən filmlər gözləyirlər, belə hekayələrə fokuslanırlar. Sizcə, bu, bir qədər ədalətsiz deyilmi?

– Məncə, bu, sadəcə Qərbdə keçirilən “A” kateqoriyalı festivallara aid deyil, hər yerdə belədir və bu normaldır. Bu, bir tərcih, ya da gözlənti deyil. Bu bizim film çəkməyimizin, kinoda olmağımızın səbəbidir – sosial problemləri, ədalətsizlikləri göstərmək. Müəlliflər hər yerdə eşidilmək istəyirlər.  Film çəkmək isə sadəcə bir vasitədir. Biz bir növ vasitəçi rolunu oynayırıq – qarşılaşdığımız, məruz qaldığımız ədalətsizlikləri, haqsızlıqları ifadə edə bilmək və eşidilmək üçün çəkib göstəririk. Müəlliflərin məqsədi də elə bu deyilmi?

Müsahibəni hazırladı: Aygün Aslanlı

Tərcümə elədi: Zeynəb İsgəndər