Sonuncu insan

“Mükəmməl günlər” filmi günümüzün postmodern insan reallığının təsviridir və filmi izləyərkən sakit, öz axarında gedən həyatın əslində, nə qədər dəhşətli olduğu və sonsuz təkrarlanmanın verdiyi narahatlıq hissi bizi öz həyatımız haqda düşünməyə kənardan “baxan” olmağa təhrik edir. Bunun nəticəsində anlayırıq ki, biz milyonlarla Hirayamadan biriyik. Bu, müasir insanın – Nitsşenin dediyi “Sonuncu insanın” görüntüsüdür. Filmi izləyərkən bu haqda düşünməyə dəyər. Hirayamanın həyatında olan təkrarlar, zaman və məkandan asılı olmayaraq dünyanın harasındasa yenidən təkrarlanır. Təkrarlanma təbiət qanunundan deyil, əxlaq qanunundan gözlənilir. Təbiət qanununa görə, təkrarlanma mümkünsüzdür. Hirayamanın hər dəfə baxdığı səmaya doğru ucalan ağacın budaqlarının küləklə tərpənişində təkrar yoxdur, sonsuzdur, kəsilməyən andır. Hirayamanın varlıq olaraq hər bir hərəkəti başlanğıc və son noqtəsinə malikdir. Təbiət qanunu ilə hərəkət edərək təkrarlasaq, hər bir təkrar ilkin instinktlərə dayandığı üçün bizdə lənətlənmə, şeytani hisslər yaradacaq. Lakin əxlaq, bizə hərəkətləri iki kateqoriyaya – yaxşı və pis olaraq ayırmağa kömək edir. Biz yaxşılığın nəticəsindən aldığımız təkrarlardan həzz duyuruq. Əgər fəlsəfi deyil, psixoanaliz yönündən baxsaq onda təkrar edirik, çünki basdırırıq. Basdırmaq, həm də unutmaq kimi verilə bilər. Unutmaq üçün təkrar edirik. Hirayamanın keçmişı ilə bağlı bəzi məqamlar filmdən məlum olur. Qəbul etmək olar ki, Hirayamanın təkrarı ona unutmağa kömək edir. Lakin, bütün bu təkrarlarda çılpaqlıq, xamlıq gözə çarpmır. O hər təkrarda bir rolu ifa edir. Hətta yuxuda belə təsvir, sadəcə, müəyyən formaya dûşərək yenidən təkrarlanır və xam olan təkrarı bir qədər xəfiflədir. Çünki yuxuda olan təkrar da müəyyən maskadadır. Hirayamaya bu maskalar, rollar artıq yad deyil o bütün bu təkrarları mənimsəyib özünün ayrılmaz parçası halına gətirib. Bütün bu maskalanmış təkrarlar əslində bir-birini örtür. Maskalar, rollar təkrarın əsasında duran qurucu parçalardır. Digər bir tərəfdən filmdə varlığın bölünməsi, məkana yayılması diqqətə çarpır. Hirayama həm evində, həm işində, orada və ya buradadır. Bir hərəkət, məkanda bölünmə halındadır. Sabit deyil. Hirayama varlıq olaraq məkan və zamanda müvəqqətiliyi ifadə edir. Bölünməni məcazi mənada ifadə edərək bir yayılma olaraq adlandıra bilərik. Yəni burada mülkiyyət anlayışında Hirayama üçün məkanlar ayrılmayıb. Hirayama özü hər bir məkana “yayılıb” və sonsuz bir dönmənin daxilindədir. Əbədi dönməni biz filmdə, təbiətə aid fəsillər, illər, əbədi təkrarı kimi deyil varlıqda baş verən sonsuz təkrarı nəzərdə tuturuq. Hirayamanın həyatına daxil olan təkrarlığa girən hər bir insan, özündə bir aidiyyətsizlik, qəbuledilməzliyi daşıyır. Hirayamanın həyatı bir lal axıntı kimidir, bu axıntı zamanı qarşılaşdığı və özündə apardığı kiçik maneələr, tamaşaçının tez gözünə çarpır. Tamaşaçı hiss edir ki, Hirayamanın təkrarında yad element ortalığa girib. Amma varlığın əbədi çevrəsi fırlandıqca, həmin elementlər çevrədən kənara atılır. Bu qəbuledilməzliyin özü elə təkrardakı qəbuldan yaranır. Hirayama, həyatına daxil olan heç nəyə, heç kimə qarşı deyil. Onları kənarlaşdıran da özü deyil, çevrəsindəki bu sonsuz təkrardır.

Hirayama, sanki keçmişi ilə indiki zamanın içində sıxışmış vəziyyətdədir. Zaman “keçməkdə olan indi“ olaraq davam edir. O indidən çıxmır və indiki zaman bir-birinin üzərinə sıçramaqla hərəkət edir. Bu indiki zamanın paradoksudur. Zamanı yaratmaq və yaradılan zamanın içində hərəkət. Hirayamanın dediyi kimi və bir Zen cümləsinə bənzəyən ifadə kimi: İndi indidir, sonra sonradır. Hirayama, tamaşaçı və filmdəki digər insanlar üçün keçmişində qalmış olsa da, özü üçün hələ də indidə yaşayır. Filmdə zamanı araşdırmaq üçün zamanın quruluşunu və təməlini anlamalıyıq. Zamanın quruluşu həm də, məkanla və burada baş verən vərdişlə əlaqəlidir. Vərdiş özü zamanın quruluşunda dayanır. Yəni, vərdiş zamanın quruluşu, indiki zamanın hərəkət etdiyi yerdir. Hərəkət, keçib getmək, indiki zamanın iddiasıdır. Lakin indini hərəkətə gətirən və vərdişlə zamanı ozündə cəmləşdirən Yaddaşdır. Bəlkə də Hirayamanın həyatında zamanın yerini anlamaq mürəkkəb ola bilər. Keçmiş, “gedən indiki zaman” ilə “davam edən indiki zaman” arasında qalan bir anlayışdır. Əslində, Hirayamanın həyatı  “gedən indiki zamanın” aktual zamanda (davam edən) təmsil  olunmasıdır. Bizim dediyimiz keçmiş, əslində, Hirayamanın zamanı deyil, oradakı zamanın görünən şəraitidir. “Hirayama keçmişdə yaşayır “ sadəcə bir məcazi ifadə ola bilər. Lakin bu mümkün deyil. Mövcud zamanda keçmişin təmsil olunması, aktualda bir əksini əmələ gətirir. Məsələn, Hirayama “keçmişdə”də kitab oxuyurdu, musiqiyə qulaq asırdı, fotoaparatla çəkirdi. Hazırda da bunu edir. Lakin biz deyə bilmərik ki, bu hadisə əslində keçmişdə baş verir. Çünki keçən zamanda olan bu təkrarlar mövcud zamanda da bölünür, indiki zamanda aktualın da təmsilinə çevrilir. Biz musiqinin və digər şeylərin köhnə və ya uzun illərdən bəri təkrarı, vərdişi yadırğamırıq, bunu indiki zamanda da qəbul edirik. Bu həm “keçən” indinin təmsili və aktualın əksidir. Digər tərəfdən, Hirayamanın həyatı real dünyada sürətləndirilmiş zamanın əksini ehtiva edir. Buradakı təkrarlar, zamanı yavaşladır. Çünki sürətli zamanda varlıq zamansız yox olmağa məhkumdur. Müasir insan sürətlə hər şeyin həzzinə varmaq istəyir, birindən digərinə keçir, bunun nəticəsində o, istehsalçıya deyil, tam istehlakçıya çevrilir. İstehlak dünyasında insan, varlığını unudur. Hər şey istifadəyə yararlı müddətə qədər tükənməlidir. İnsanın öz varlığının həyatda təsdiqi üçün qalıcı, davam edən şeylərə ehtiyacı var. Hirayama buna malikdir. Bu cür sistemin qurbanına çevrilən bir insanın təkrarlanaraq yavaşadılan zamana səbirlə baxmağa gücü çatması sual altındadır. Hirayamanın qalıcı olan şeyləri tükənməyə, istifadə olunub atılmağa daxil deyil. Onlar məhz bununla da yeni bir zaman aralığını yaradırlar. Postmodern insan üçün ən böyük zaman aralığı məhz işlədiyi vaxtlardır. Onun istehlaka meyilli həyatı başqa bir zaman aralığını onun üçün yarada bilmir və ya insan özü yaratmaq istəmir, özünü unudur. Lakin qalıcı şeylər işləməklə keçən zaman aralığını kəsintiyə uğradır. Yeni bir zaman aralığı da yaradır. Müasir insanın yuxu problemi də buradan qaynaqlanır. Hirayama eyni saatda durur və onun heç bir yuxu probleminə rast gəlmirik. Müasir insan yuxunu boş keçən bir zaman olaraq qəbul edir onun bitməsini gözləmək onun üçün işgəncəyə çevrilir və sürətləndirilmiş zaman məfhumu onun həyatının hər bir anına yayılır.

Filmdə digər bir məqam, insan həyatının mənası və xoşbəxtliyin axtarışıdır. Aristotelin nəzərindən yanaşsaq, deyə bilərik ki, xoşbəxtlik ruhdan qaynaqlanır. Lüdviq Vitgenşteynin dediyi kimi, ən boyük ruh görüntüsü insan vücududur. Yəni, birinin ruhuna baxmaq istəsəniz, onun hərəkətlərini izləyin. Aristotelə görə, xoşbəxtlik, könül duyğusu deyil, gündəlik həyatda, praktikada etdiyimiz hərəkətlərdən irəli gəlir. Tamaşaçı, Hirayamanın yaxşılıqlarına görə onun xoşbəxt olduğu qənaətinə gəlir. Həyatın mənasının, insanın xoşbəxtliyinə çatmaq mübarizəsində olduğu məsələsi müzakirəyə tam açıqdır. Əgər biz Aristotelin dediyini qəbul etsək, onda xoşbəxtliyimiz bizim həyatda kiməsə etdiyimiz yaxşılıqlardan irəli gəlir. Hirayamanın üzündəki təbəssüm, xoşbəxtlik bir üsyandan irəli gələ bilməzmi? Əlbəttə, üsyan edən insan dedikdə, ilk ağlımıza  Kamyünün “Sizif haqqında mif” əsəri gəlir. Sizif mifindən bəllidir ki, Tanrılar ona əbədiyyətin ən böyük işgəncəsini layiq görür və o. sonsuza qədər qaya parçasını dağın təpəsinə qədər çıxarmağa məhkum olunur. Lakin qaya hər dəfə aşağı doğru düşür və Sizif onu yenidən dağın başına çıxarır. Sizif müasir insan modeli kimi Hirayama ilə eyniləşir. (Bundan sonra Sizifi, Hirayama olaraq təsvir edəcəyik). Hirayama absurd bir obrazdır. Kamyüyə görə, insanın öz xoşbəxt olmaq istəyi, arzuları, dünyanın səssizliyi ilə toqquşma vəziyyətini absurdluq adlandırır. Məhz bundan uyğunsuzluq yaranır. Hirayama, dünyadan bununla uzaqlaşır, öz dünyasını yaradır və ətrafına getdikcə yadlaşır. Dünya ilə əlaqəsini itirir. Onun mənasız olduğunu anlayır. Absurdluğun fərqində olduğumuz dörd məqam var. Bunlardan ilki, Hirayamada olduğu kimi, insanın mexaniki gündəlik həyata uyğunlaşmasıdır. Digər bir tərəfdən zamanın keçib getdiyini onun daxilində heç nəyi dəyişə bilməyəcəyini qəbuletmə vəziyyətidir. Yəni, yadlaşan Hirayama obrazı həyatın monotonluğunu anlayır və bu vərdişlər yığınının mənasını anlamağa çalışır. Bununla da o, ikili fikirə – ölüm duyğusu və ümidsizliyə düçar olur. İndi Hirayamanın təkbaşına həyatın mənasızlığı ilə üz-üzə qaldığı anda iki çıxış yolu var. Ya o intihar etməlidir, ya da dünyanı anlamağa və özündə ümid yaratmaq duyğusu ilə yaşamalıdır. Amma bu ikisi də Kamyünün fəlsəfəsində qəbuledilməzdir. Hirayamanın dünyanı anlaması imkansızdır, çünki dünya ona qarşı kar və kordur, o öz acizliyini hiss edir. Digər tərəfdən, intihar, həyatın mənasını anlamaqdan imtina yoludur. Lakin başqa çıxış yolu yoxdur. Ona görə də Hirayama yaşamağı, yad olaraq yaşamağı seçir. Onun çıxış yolu yaşayaraq üsyan etməkdən keçir. Dünyaya uyğun olmayan Hirayama da, Sizif kimi bir yükü alaraq sonu olan varlığını qəbul edərək, onu xoşbəxtliyindən məhrum edən dünyaya qarşı çıxır. Burada əsas məsələ dünyanın diqqətini özünə yönəltmək deyil, onun qəbul etmədiyi yad insanı məğlub edə bilməyəcəyini göstərməkdir. Qarşı çıxan insan həm də, oyanmış insandır. Onun həyatına dəyər qatan əsas da elə onun qarşı çıxmasıdır. Uyğunsuzluğun verdiyi hisslə mübarizə aparan insan hər gün eyni şeyi təkrar edərək zirvədə bitirməkdən və yenidən başlamaqdan bezmir. Burada təməl olan, yaranan ümid hissidir. Ümid – yaşamağın açarıdır. Sizifdə olduğu kimi, Hirayama yad qəhrəman rolunda umidə meyilli mübarizə ilə zamana, monotonluğa, yadlaşma hissinə və ölümə dirənir. Məhz bu dirənmə onu həyata bağlayan ən önəmli ünsürdur. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, oyanmaq lazımdır. Məhz bu oyanış, seçilmiş yaşamaqdır. Bu seçim Hirayamanı xoşbəxt, ümidli, dözümlü edir. Biz filmdə mənəvi aləmdən deyil, real dünyada olan hissləri görürük. Bu işgəncə sanki Hirayamaya, ölümə qarşı mübarizəsi, yaşamaq həvəsinə görə verilib. Sizif kimi Hirayamanın (müasir insan) varolması mənasızdır və bu işgəncənin nə vaxt bitəcəyinə ümid də yoxdur. Bu qorxunc işgəncəyə qarşı olaraq o həzz alır və ümidsizlikdən yaranan xoşbəxtliyi qəbul edir. Hirayamanın işgəncəyə qarşı olaraq yaşaması, öz cəzasını qəbul etməməsi ilə xarakterizə olunur. Biz Hirayamanı qətiyyən məğlub edilmiş qəhrəman kimi görə bilmərik, onun mübarizəsi, həm də öz varlığının sübutu cəhətindən əhəmiyyətlidir.

Filmdə digər bir məsələ yadlaşmadan irəli gələn sürgündür. Buna Zen buddizm fəlsəfəsi cəhətdən yanaşsaq daha düzgün qənaətə gələ bilərik. Bütün bu uyğunsuzluqlar, dünyanın laqeydliyi, insan üçün dünyanın sürgün yeri olduğu fikrinə gətirib çıxarır. Hirayama fəlsəfi cəhətdən heçlikdə (heç bir yerdə) yaşayır. Hirayamanın yaşadığı məkan nəzərdə tutulmur. Aydındır ki, Hirayama ailəsi ilə bütün əlaqələrini kəsib və onlardan, özündən geridə qalan nə maddi, nə mənəvi heç nəyi özü ilə daşımayıb. Hirayama radikal şəkildə bütünlüklə tərk etməklə heçliyə doğru yol açıb. Onun qaldığı bu evi də mülkiyyəti saymaq mümkün deyil. Hər şey müvəqqəti görünür. Nə evində, nə özündə tam bir yerləşmə var. Hirayamanın tərk etdiyi yer sadəcə bir ev olmayıb, həm də sevdiyi özünə və dünyasına aid olan hər şeyin uzantısı olmuşdur. Heçlikdə yaşayan bir varlığın heç vaxt dönəcəyi, yenidən görmək istədiyi bir maddiyatı yoxdur. Hirayama, Odissey və ya İbrahim deyil. Çünki biri evin yolunu tapmaq ümidilə gəzir, digəri yurdunu tərk etsə də maddi varlıqlarını, ailəsini özü ilə götürür və ona Tanrı tərəfindən vəd olunmuş hədəfə doğru gedir. Onlardan fərqli olaraq, Hirayamanın evini tərk edərək heçlikdə yaşamasının altında heç bir hədəf və məqsəd yoxdur və yol qət etməsini mənalandıraraq hər hansı sistemə yerləşdirə bilmirik.

Hirayamanın son insan olması qənaətinə gəlmək real bir fikirdir. Hazırda milyonlarla ‘son insan’ yaşayır. Son insan dövründə qəhrəmanlıq anlayışı həzzalma anlayışı ilə əvəzlənir. Son insan üçün azadlıqdan daha çox, rahatlıq, sakitlik önəmlidir. Hakimiyyətin daxili diktatorluğu Hirayamanın içində kök salır. O öz daxilində, öz dünyasında diktator rejim yaradıb. Lakin hər şeyin sonu olduğu kimi, son insanın da sonu var. Çünki sistemin verdiyi rahatlıq, sonda dözülməz, cansıxıcılığı özündə gətirir. Əlbəttə ki, “ilk insan” yenidən ortalığa çıxmayacaq. Son insandan sonra, bizi daha başqa bir gələcək, insanlıqsonrası dövr gözləyir.

Şəlalə Bədəlova