Sönən inam, qalan ümid

Kira Muratovanın “Qısa görüşlər” (ssenari müəllifi Kira Muratova və Leonid Juxovitski) filmi 1967-ci ildə çəkilib və kiçik kinozallarda nümayiş olunub. Daha sonra 1987-ci ilə qədər filmin nümayişinə qadağa qoyulub. Belə ki, burada əks olunan hadisələr tipik sovet filmlərindən fərqlənirdi. Çünki burada qəhrəman geoloq, mübariz partiya işçisi, əməksevər kəndli obrazları yoxdur. Kira Muratova bu obrazları kollektiv şüurdan azad edərək fərdiləşdirib.

Hekayənin mərkəzində iki qadın var. Onlar dünyagörüşü, həyata baxış, intellekt cəhətdən bir-birilərinin əksidir. Valentina daha yetkin qadındır, həyat təcrübəsi çoxdur. O, yadlaşmanın son mərhələsində, Nadya isə ilk mərhələsindədir. Onlar arasında yadlaşma eyni zamanda coğrafi mənada da var: Valentina şəhəri təmsil edir, Nadya isə kəndi.

Valentinanın partiyaya, sistemə, ideologiyaya yadlaşması iclasda çıxışı üçün mətn yaza bilməməsində üzə çıxır. O, “əziz yoldaşlar” ifadəsini təkrarlasa da, ardını gətirə bilmir. Karandaşı dik vəziyyətdə masaya qoyur. Sanki mətni özünün yox, karandaşın yazmağını istəyir.

Muratovanın “Uzun çəkən ayrılıq” filmində də qəhrəmanın yaza bilməmək halını müşahidə edirik. Yevgeniya Vasilyevna, oğlunun artıq onunla yaşamaq istəmədiyini, atasının Saşaya yazdığı cavab məktubunu gizlicə oxuyanda anlayır. Keçmiş ərinə nəsə yazıb teleqram göndərmək istəsə də, hər dəfə kağızı əzib zibil qabına tullayır. Qadın qələmi yerinə qoysa da, qələm üç dəfə sürüşüb döşəməyə düşür. Beləcə, obrazın yaza bilməmək vəziyyəti, çıxılmazlıq duyğusu tamaşaçıya əşyaların dili ilə çatdırılır. Habelə, qələmin yerində qalmaması ananın oğlundan aldığı “zərbə”yə işarə edir…

1975-ci ildə rejissorlar Ənvər Əbluc və Əbdül Mahmudov tərəfindən çəkilən “Firəngiz” (Bayram Bayramovun “Sərinlik” povesti əsasında çəkilib. Ssenari müəllifi Bayram Bayramov.) filmi ilə “Qısa görüşlər” arasında oxşar cəhətlər diqqət çəkir. Firəngiz (Vəfa Fətullayeva) də Valentina kimi sovet quruluşunda yüksək vəzifə tutur. Onu da əri Murad (Rasim Balayev) şəhərdə tək qoyub kəndə qayıdıb. İki film arasındakı fərqlərdən biri odur ki, Azərbaycan filmində rejissorlar Firəngizin fərdiyyətçiliyini deyil, “vicdanlı” sovet vətəndaşı olduğunu vurğulayıblar. Hətta bununla kifayətlənməyib qadının işini ərindən, ailəsindən üstün tutduğunu, bu kontekstdə ona qarşı çıxdığını da göstəriblər. Muratovanın Valentinasından fərqli olaraq, “Firəngiz” filmində qadın qəhrəman daha çox ideoloji düşünür. Lakin hər halda Firəngiz qadındır və o, ərini görmək üçün kəndə qayıdır. Başlıca səbəbi, Muradın ona xəyanət edib-etməməsini (ideoloji kontekstdə) öyrənməkdir. Firəngiz obrazının üzündəki soyuq, donuq ifadə onun tənha olduğunu göstərir. Rejissorlar bundan istifadə edərək qadının şəxsi hekayəsini, əri ilə münasibətindəki yadlaşmanı üzə çıxara bilərdilər. Amma bu kimi cəhətlər, Firəngizin vicdanlı partiya işçisi obrazının altında əzilir. 

Firəngiz də Valentina kimi tərəddüd içindədir. Valentinanın tərəddüdü sevgilisi ilə arasındakı fikir ayrılıqları və həyata münasibətləri, ideoloji fərqlərə və dəyərlərə bağlıdır. Firəngizin tərəddüdü, şübhələri isə ictimai xarakter daşıyır, yəni ərinin işində saxtakarlığa yol verib-verməməsi ilə əlaqəlidir. Firəngiz ilə Muradın görüşü belə, ər və arvad kimi yox, partiya yoldaşı kimi baş tutur. Niyəsə müəlliflər onların şəxsi münasibətini belə, bu pafosdan təmizləmirlər. Firəngizlə Murad hətta qucaqlaşmağa da çəkinirlər, həm çöldə, həm də evdə onların yaxınlaşmasına mane olurlar. Amma bu maneə tənqidi nöqteyi-nəzərdən yox, belə olması lazımmış kimi göstərilir.

Valentina iclası təxirə salıb-salmamaq haqqında düşünür. Müəllif, qəhrəmanı düşüncə burulğanında ikən məsələni birdən məişətləşdirir. Valentina çirkli qablara baxaraq onları “indi, yoxsa sabah yumaq” haqqında düşüncələrə dalır. Bu vəziyyət qadının yorğun ruhunu ifadə edir. O, iclası başqa günə saxlamağa çalışsa da, qarşı tərəfdən “hə” cavabını ala bilmir. Dövlət üçün insanın əhvalının olmaması, özünü pis hiss etməsi iclası təxirə salmağa bəhanə ola bilməz. Burada fərdiyyətçilik deyil, kollektivçilik önəmlidir. Axı sovet vətəndaşı daim “xoşbəxtdir”.

Bu nöqtədə də biz Firəngiz ilə Valentina arasında fərqi görə bilirik. Firəngiz şəhərdəki işini yarımçıq saxlayaraq, uzun bir yol qət edib kəndə gəlir. Tamaşaçı onun yorğun olduğunu görür. Tamaşaçının haqlı olduğunu sürücünün maşını saxlaması, Firəngizə dincini almağı təklif etməsi təsdiqləyir. Amma Firəngiz bunu qəbul etmir. Ünvana çatandan sonra biz Firəngizin istirahət etmədən dərhal işə başladığını görürük. Firəngizin işindən bezmədiyini, partiyaya inamını itirmədiyini, onun Murad ilə yaxınlaşmasına “maneə” törədən insanlara əsəbiləşməməsində müşahidə edirik. O, özünü bir fərd kimi deyil, partiya işçisi kimi qəbul edir. Bu məsələ Alxas kişi ilə arvadı Məsmə xanımın mübahisəsi zamanı da üzə çıxır. Məsmə arvad onları öpüşməyə səsləyir. Alxas kişi isə əsəbiləşərək deyir ki, o, raykom katibidir. Məsmə xanımın cavabında Firəngizin də onun kimi bir qadın olduğunu deməsi fərdiyyətçiliklə kollektivlikçilik arasındakı fərqi çox gözəl ifadə edir.

Maksimə aşiq olan Nadyanın Valentinanın evinə gəlişindən əvvəl divardan asılan gitaranın simi qırılır. Müəllif bununla, gələn qadının Maksimlə əlaqəsi olduğuna işarə edir. Maksim həm Valentinanın babasından qalan gitarasında, həm də kafedə yemək yeyərkən Nadyanın ona verdiyi gitarada çalır. İki gitara Valentina və Nadyanı, yəni, Maksimin hər iki qadının ruhuna hakim olduğunu, gitaranın siminin qırılması da münasibətlərin qırılmasını göstərir. Amma münasibətlər kimin arasında qırılır? Maksimlə Valentina arasında, yoxsa Maksimlə Nadya arasında?

Nadya, Valentinaya məişət işlərində kömək etmək üçün onun evində qalsa da, bura gəlişinin səbəbi başqadır. Qadınların söhbəti alınmır və bu onların ruhən uzaqlığını göstərir. Valentina ilə Nadya arasında yumşaq konfliktlər müxtəlif vəziyyətlərdə üzə çıxır. Nadya obrazı mənə Rober Bresson tərəfindən çəkilən “Həyat belədir, Baltazar”(1966) filminin əsas qəhrəmanı Mariyanı xatırladır. Nadya da onun kimi, həyata saf gözlərlə baxır. Ümumiyyətlə, Muratova filmin bir neçə nöqtəsində Bresson kimi obrazların əllərinə fokuslanır.

“Firəngiz” filmində də əsas qəhrəmanlar arasında əlaqəsizlik, çətin ünsiyyət var. Murad ilə Firəngizin bir-birilə ünsiyyəti alınmır. Buna təkcə kənar müdaxilələr deyil, aralarındakı əvvəlcə ruhi, sonra məsafəyə görə yaranan fiziki uzaqlıq səbəb olur. Ortaya şübhənin girməsinin də bunda rolu böyükdür. Həmçinin Firəngizin tutduğu vəzifə də Muradın onunla ünsiyyətinə təsirsiz ötüşmür. Amma biz bunu Maksimlə Valentina arasında hiss etmirik.

“Qısa görüşlər”də katalizator rolu Maksimin öhdəsinə düşür. Filmi diqqətlə izləyəndə Maksim obrazının indiki zamanda baş verən hadisələrdə olmadığını görürük. Biz Maksimin özünü yox (filmin sonlarına yaxın onun yalnız səsini eşidirik), Nadya və Valentinanın gözündən Maksimi görürük. Hər iki qadın Maksimi tamaşaçıya öz təsəvvürlərindəki kimi təqdim edirlər. Nadya və Valentina indiki zamanda mövcud olsalar da, Maksim sadəcə keçmişdə ( filmdə istifadə olunan fleşbeklər buna işarədir) mövcuddur.

Tamaşaçı, Firəngiz obrazını daxili səsi sayəsində tanımağa çalışır. Amma eyni sözü Murad haqqında deyə bilmirik. “Qısa görüşlər” filmində Muratova obrazların qısa sürən xoşbəxt anlarını fleşbeklər yolu ilə göstərir və bu, onları daha yaxşı anlamağamıza kömək edir. Amma “Firəngiz” filmində Muradla Firəngizin keçmişdə nələr yaşadığını öyrənə bilmirik, sadəcə Muradın baytar olduğu məlum olur. İndi isə qoyunçuluq üzrə dissertasiya yazır. Firəngiz də fermaya, əslində, qoyunçuluq fermasında mümkün olandan artıq plan verilməsi ilə bağlı qanunsuzluğu aşkar etmək məqsədilə gəlir. Həm də ərinin bu işin içində olub-olmadığını öyrənmək istəyir. Təəssüf ki, Muradın, Firəngizi (həm də dövləti) aldatdığı, yoxsa mənfi obraz Feyzi (Şahmar Ələkbərov) tərəfindən aldadıldığı sualının kino həlli uğursuzdur. Bu da Muradın, əslində kim olduğunu təyin edə bilməməyimizə səbəb olur. Digər tərəfdən biz düşünürük ki, Murad kimi təhsilli bir adam çoban Feyzi tərəfindən necə belə asanlıqla aldadıla bilər? Absurd bir vəziyyətdir.

“Qısa görüşlər”in Maksimi tamaşaçıya qadın baxışı vasitəsilə təqdim edilir. Lakin bir neçə ştrix yetərli olur ki, onun daxili dünyası açılsın. Maksim geoloq olduğuna görə köçəri həyat yaşayır. Bu da yersiz-yurdsuz olmağı, azadlığı, biraz da irəli getsək, anarxiyanı təmsil edir. Maksimin obrazı qəhrəman sovet vətəndaşı imicinə uyğun gəlmir. “Firəngiz” filmində isə Muradın həm həyat yoldaşı ilə münasibətinin, həm də sosial həyatdakı kimliyinin tam açılmaması filmin gedişatına təsirini göstərir. Sanki rejissorlar Murada heç bir söz haqqı verməyiblər.

Maksimdən fərqli olaraq, Valentina bir növ məhkumdur, onun öhdəliyi, məsuliyyəti var. O, su məsələsi həll olunmadığına görə, sakinlərin yeni evlərinə köçməyinə icazə vermir. Bilir ki, ən azı, bir-iki ildən sonra suya görə şikayət edəcəklər. O istəməsə də, insanları yola vermək məcburiyyətində qalır. Bununla da filmin başında Valentinanın niyə “əziz yoldaşlar” ifadəsinin ardını gətirə bilmədiyini, qeyri-səmimilikdən qaçdığını anlayırıq.

Nadya burada həm də ruhu təmsil edir. Filmin bir epizodunda Nadya, Valentinanın iclas üçün yazdığı çıxışı – səs yazısını pozur. Valentina bunun səbəbini soruşanda Nadya onun həqiqəti söyləmədiyini deyir. Bu da Valentina və partiyanın yalan söyləyib insanları aldatmasına işarə edir. Valentina da bunu anladığına görə olanları sakit qəbul edir.  

Firəngiz isə kənddə işini tamamlayıb şəhərə qayıdır. Valentinadan (eləcə də Nadyadan) fərqli olaraq o, partiyaya inanmaqdadır, Muradı, kəndi, partiyaya xəyanət edən əliəyrilərdən xilas etmək haqqında düşünür.

Nadyanın filmin sonunda Valentina ilə Maksim üçün süfrə hazırlaması, gedərkən qabdakı naringilərdən birini götürməsi onların sevgisindən öz payını aldığının nümunəsidir.

“Firəngiz” filminin sonunda isə biz Muradın kənddə etibarını itirdiyinə şahid oluruq. Onu ən çox Firəngizi itirmək qorxusu narahat edir. Firəngiz də Muradı cəmiyyətə vətəndaş kimi qazandırmağı istəyir.

“Qısa görüşlər” filmində ənənəvi sovet film üslubunun pozulduğunu görürük. Kira Muratovanın yaratdığı obrazlar sovet filmi üçün yenidir, hər biri ruhən azad insanlardır. “Firəngiz” filmində isə tamaşaçı ənənəvi sosialist-realizm nümunəsi müşahidə edir, sadəcə mübariz bir partiya işçisi və öz mənfəəti üçün dövləti aldadan kəndli ilə rastlaşır. Əbdül Mahmudov ilə Ənvər Əblucun qəhrəmanlarının heç biri azad deyil. Amma gələcəyə “inamla” baxırlar.

Nəcəf Əsgərzadə