Skripka axtarışdadır
Şamil Mahmudbəyovun neorealizm estetikasının keyfiyyətlərini daşıyan “Şərikli çörək” bədii filmi şübhəsiz ki, milli kinomuzun ən populyar, kult sayıla biləcək ekran əsərlərindəndir. “Şərikli çörək” istər uşaqlar, istərsə də böyüklər üçün həmişə aktuallığını saxlayacaq təsirli filmdir. Çünki mərkəzə insanı qoyur, dramaturji səliqə, sadə kinodili ilə döyüş meydanını ekrana gətirmədən, müharibənin insan həyatına təsirini, onu necə mürəkkəb vəziyyətlərə saldığını göstərir, mənəvi, universal dəyərləri təbliğ edir…
Bu, Şamil Mahmudbəyovun müharibə haqqında çəkdiyi yeganə ekran əsəri deyil. Rejissorun müharibə mövzusunu müxtəlif rakurslardan həll verdiyi və əsasən ədəbi əsərlərin əsasında ekranlaşdırdığı, amma elə də populyarlıq qazanmayan digər filmləri də var. Məsələn, 1975-ci ildə Hüseyn Abbaszadənin eyniadlı əsəri əsasında lentə aldığı “Dörd bazar günü” İkinci Dünya müharibəsində vuruşmuş dostların uzun illər sonra görüşməsi haqdadır. Bu filmi televiziya ekranlarında nə vaxtsa gördüyümü xatırlamıram. İnternet resurslarında da əlçatan deyildi. Azərbaycan Dövlət Film Fonduna, xüsusilə, fondun kinoarxiv şöbəsinin müdiri Rəşad Qasımova haqqında danışacağım “Skripkanın sərgüzəşti” filminə baxmaq imkanını yaratdığı üçün minnətdaram.
1980-ci ildə, rejissorun Həsənağa Turabovla birgə işlədiyi “Tənha narın nağılı”nda (Əkrəm Əylislinin eyniadlı əsəri əsasında) isə müharibədən sonra insanların dinc həyata qayıdışının çətinliklərini, böyüklərin mənfi və müsbət keyfiyyətlərini balaca Sadığın gözüylə görürük.
Yuxarıda adını çəkdiyim filmlər “Şərikli çörək” qədər tanınmır. Həmçinin, “Skripkanın sərgüzəşti”.
Film, yazıçı Firudin Ağayevin “Qardaşlar” əsərinin ekran versiyasıdır. Ssenarini Firudin Ağayev Solomen Rozenlə birlikdə yazıb. “Skripkanın sərgüzəşti” Şamil Mahmudbəyovun müharibə mövzusunda işlədiyi digər filmlərindən fərqlənir. Birinci növbədə hekayəsi ilə. Yəni, hadisələr arxa cəbhədə və ya postmüharibə dövründə yox, nasistlərin fəaliyyət göstərdiyi məkanda – işğal etdikləri Odessada baş verir. Hekayənin məğzi ondan ibarətdir ki, alman zabitləri şəhərin mənəvi dəyərlərindən sayılan Stradivari skripkasını ələ keçirmək istəyirlər.
Hekayənin mərkəzində birləşən digər köməkçi xətlər vasitəsilə nasistlərə qarşı vuruşan partizanları, onlara yardım edən uşaqların mübarizəsini, şəhərin vəziyyətini daha çox ümumi, illüstrativ planlarda görürük. Strukturu bir qədər dağınıq, səliqəsiz təsir bağışlayan hekayədə əsas qəhrəman skripkadır. Uzun çəkən ekspozisiya postmüharibə dövründə böyük konsert salonunun səhnəsində yeniyetmələrin skripkada ifası-konserti ilə (həmin səhnədə Mosartın “Kiçik gecə serendası” səslənir) açılır. Sonra Odessada müharibə dövrünə keçid epizodlarında Sovet dövrünün plakat xarakterli savaş filmlərinə xas kompozisiyalar, mizanlar, səhnələr yer alır. Alman nasistlərinin yerli əhalini zor gücüylə gəmidə Almaniyaya yola salınması, onlara küçədən, pəncərədən qorxuyla boylanan sakinlər, partizanlara gizli vərəqə və məlumatların yayılmasında köməklik göstərən uşaqlar (Sabir – Kamran Rəcəbli və Saşa – İqor Suxanov), nasistlərin onların təqib etməsi və yaxalaya bilməməsi kadrları sənədli xronika ritmi və tərzində, emosiyasız həll olunub.
Əslində, skripka ətrafında baş verənlər, fərdin və ya fərdlərin müharibə zamanı mənəvi çətinliklərini, mühitin onlara təsirini göstərmək üçün bir fon rolunu oynamalıydı. Hərçənd, bu mənada müəyyən xətlər olsa da, heç biri tamamlanmır, bütünləşmir, yarımçıqdır və eyni zamanda ideoloji pafos filmin bədii-estetik tonallığına xələl gətirir. Həyatlarını təhlükəyə atan, atalarını müharibədə itirən, uşaqlıq qayğılarından uzaq düşən Sabir və Saşanın, ağır şərtlərdə uşaqlara skripka dərsləri keçən Makovskinin (Pavel Kadoçnikov), müharibə başlayandan balıq satmağa məcbur olan müəllim Nadejda İvanovnanın (Nina Menşikova), nasistlərlə işləyən Bezfamilnının (İvan kosıx) mənəvi vəziyyətləri, sarsıntı və tərəddüdləri ümumi planda (operator Rasim Ocaqov), sxematik işlənir.
Əslində Şamil Mahmudbəyov uşaqlardan yaxşı nəticə əldə edən rejissor kimi tanınır. Amma niyəsə “Skripkanın sərgüzəşti”ndə aktyor oyunlarında (nə uşaqların, nə də böyüklərin ifasında) effektivlik nəzərə çarpmır. Sabir və Saşa, nasistlərin təqibindən yaxa qurtarmaq üçün özlərini Makovskinin skripka dərsinə salırlar. Həmin epizodda sinifə gələn zabitlərin zəhmli, sınayıcı baxışları qarşısında, portret planlarda göstərilən uşaqların üzündə fərqli qorxu, narahatlıq ifadələri nəzərə çarpmır. Yaxud, son səhnələrdən birində nasist zabiti (Oleq Eskola) Bezfamilnıya musiqi məktəbinin şagirdlərini güllələmək əmri verir. Uşaqların valideynlərindən zorla alınma epziodlarının sürətli montajla, fraqmentar, ötəri həlli, vəziyyətin bədii əhəmiyyətini və emosional gücünü azaldır.
Halbuki, “Qaraca qız”, “Şərikli çörək”, “Həyat bizi sınayır” filmlərində uşaqların ifaları parlaq, təbii, təsirli və özünəməxsusdur. Şamil Mahmudbəyovla işləyənlər deyir ki, o hər bir uşağa fərdi yanaşırdı, onların dünyasına daxil olurdu və müşahdələrindən çıxış edərək mizanı, kadrı qururdu, proses vaxtı yeni obraz cizgiləri tapırdı. Bir neçə il əvvəl “Həyat bizi sınayır” filmində balaca Laləni oynayan, hazırda konsertmeyster işləyən Arzu Səfərova ilə müsahibə etmişdim. A.Səfərova rejissorla əməkdaşlığını belə xatırlayırdı: “Onun uşaqlarla davranışı mənim nə vaxtsa gördüyüm ən heyrətamiz davranışdır. Filmin çəkilişləri hər gün onunla başlayırdı ki, Şamil müəllim məni qucaqlayırdı, əzizləyirdi, bantımı düzəldirdi, bütün çəkiliş qrupu məni az qala əlinin içində gəzdirirdi. Şamil müəllim məni elə hazırlayırdı ki, maksimum iki ya üç dubl olurdu”.
…”Skripkanın sərgüzəşti”ndə təhkiyənin bütövlüyü olmadığından, ayrı-ayrı maraqlı epizodlar da bədii, dramaturji cəhətdən sönük görünür. Uşaqlar skripkanı partizanlara təhvil vermək məqsədilə onların gizli fəaliyyət göstərdiyi katakombaya (yeraltı sərdabə) enirlər. Partizanlardan biri, uşaqlara yeraltında maraqla baxdıqları əşyanın tarixçəsini danışır. Məlum olur ki, öz əvvəlki həyatı üçün darıxan adam muzey bələdçisi işləyib. Bu səhnəylə rejissor müharibənin insanların məişətini, mədəni həyatını mənfi mənada necə dəyişdiyini göstərir.
Hərçənd, Potyomkinski pilləkənlərinin göstərilməsinin məqsədi, hekayədəki təyinatı anlaşılmır. Ola bilsin, rejissor Eyzenşteyinin “Potyomkin zirehli gəmisi” filminə göndərmə edir. Bununla belə, pilləkənlərdə vərəqlərin adda-budda səpələnməsi təsviri ifadəsiz verildiyi üçün, filmin ümumi kompozisiyasına güclə yapışdırılmış kimi görünür. Nasistlərin yanında makinaçı işləyən Lenanın (Alla Panova) partizanlara işlədiyi və ya nasistlərin mövqeyini qəbul elədiyi də aydın deyil. Musiqi (bəstəkar Vasif Adıgözəlov) isə az qala hər epizodu təsvirdən çox idarə edir…
Sənətlə müharibənin konflikti, musiqinin bəşəri dil kimi iki fərqli cəbhəni birləşdirməsi kinematoqrafiyada çox işlənib. Azərbaycan filmlərində “Skripkanın sərgüzəşti” də daxil olmaqla, bir neçə filmimizdə skripka motivi var. Nazim Abbasın 1979-cu ildə çəkdiyi “Dvorjakın melodiyası” qısametrajlı bədii televiziya filmində skripka əks cəbhələr arasında münasibəti doğmalaşdırır, müharibə sənətə uduzur. Süjetə görə, İkinci Dünya müharibəsi illərində çex kəndlərindən birində alman nasistlərinə qarşı mübarizə aparan azərbaycanlı partizan Əlimərdan ağır yaralanır və skripka ustası onu öz evinin zirzəmisində gizlədir. Yaralının iniltisini almanların eşitməməsi üçün usta, Dvorjakın bəstəsini ifa edir. Alman zabiti Dvorjakın melodiyasını eşidəndə evə girir və qocanın ifasını dinləyir. O, yaralının iniltisindən duyuq düşsə də bunu büruzə vermir. Zabitin peşəkar musiqiçi, Berlin konservatoriyasının məzunu olduğunu öyrənirik. O, ustaya bura SS-çilərin gələcəyini, bundan dolayı ehtiyatlı olmağı tapşırır və vidalaşır. Bu filmdən sonra rejissor, alman zabitini ziyalı, humanist göstərdiyi üçün Almaniyadan təşəkkür məktubu alıb.
Elxan Cəfərovun “Yarımçıq xatirələr” filmində isə skripka ilə bağlı iki epizod var. Alman zabiti əsirlərdən skripka çalıb-çala bilmədiklərini soruşur, “yox” cavabını alanda edama yollayır. Digər epziodda Şamil Süleymanovun qəhrəmanı skripkanı kamança kimi istifadə edərək ifası ilə zabitin rəğbətini qazanır. Amma əsir onunla şərab içməkdən imtina etdiyindən güllələnir. Hər iki situasiyada skripka bir növ “qatil” rolunu oynayır.
Mövzuyla bağlı maraqlı bir detalı deyim. Avstriyalı rejissor Kristian Berger “Klassik musiqi altında Svastika. Osvensimli maestro və violonçel çalan qız” sənədi filmində klassik musiqinin Üçüncü Reyxdəki rolunu araşdırır və musiqinin bəzi yəhudilərin həyatını necə xilas etdiyini göstərir.
Britaniyalı musiqişünas Norman Lebrext isə nasistlərin edama göndərdikləri əsirlər üçün niyə musiqi ifa etmələrinin izahını verməkdə çətinlik çəkir: “Bu düşüncə tərzi o qədər iyrəncdir ki, onu başa düşmək çətindir, amma musiqi və incəsənət ölüm maşınının bir hissəsi idi”. Lebrextə görə, klassik musiqi nasistlərə öz cinayətlərini ört-basdır etməyə hesablanmışdı, yəni, biz mədəni xalqıq və pis nəsə etmərik…
“Skripkanın sərgüzəşti”nə gəlincə, burada skripka böyük müharibənin içində yeni hekayə-konflikt yaradır.
Sevda Sultanova