Şərq Qərbin qonağıdır
Bu yaxınlarda Almaniyada 23-cü goEast film festivalı başa çatdı. Festival Mərkəzi və Şərqi Avropanın hekayəsini Avropanın ürəyinə çatdıran beynəlxalq film festivalıdır. Hər ilin apreli bir həftə müddətində mərkəzi-qərbi Almaniyada yerləşən Hesse bölgəsinin paytaxtı Vizbaden şəhərində keçirilir.
goEast-lə başqa bir festivalın əməkdaşlığı çərçivəsində “ Sənədli filmdə təbliğat, təsir, gender və etika” mövzusunda tədbirə dəvət almışdım. Açılış mərasimində iştirak və nümayiş olunan filmlərin bir neçəsini izləmək şansım oldu.
İlk olaraq bir festival bir şəhəri necə təmsil edir – ondan yazım. Şəhərin bir çox əsas nəqliyyat küçələrində goEast- in bayrağı asılmışdı. Şokolad mağazasından ticarət obyektlərinə qədər hara girirdin, festival barədə məlumat kitabçası, filmlərin nümayiş planını görə bilərdiniz. Bu isə o təəssüratı bağışlayırdı ki, festival artıq şəhərin brendinə çevrilir, şəhər də festivalın brendi olmaq yolundadır. Festivalın açılış mərasimində xüsusi diqqət yetirdiyim bir məqam oldu. Açılış nitqi ilə çıxış edən beş nəfərdən dördünün qadın olması və daha çox şəhər merinin, Almaniya hökumətinin festivalın təşkilində canla-başla iştirakı oldu. Belə ki, Hessen Film və Mediya (Hessen Film and Medien), Vizbaden Mədəniyyət Ofisi (Wiesbaden Kulturamt), Frankfurt Rheinmain Mədəniyyət Fondu kimi bir çox ölkədaxili dəstəkçiləri olub. Təbii ki, açılış mətnlərində haradan baxsanız, Ukraynanın işğalı pislənirdi. Mövcud şəraitdə bu başa düşüləndir. Amma əsas olan, fondların bir festival çərçivəsində birləşib bir çox ölkələrdən ekspertləri, juri üzvlərini, tələbələri, rejissorları və yaradıcı üzvləri bir yerə toplaya bilməsidir. Təbii ki, mən inkişaf etmiş ölkəni inkişaf etməkdə olan ölkə Azərbaycanla müqayisə etmək istəməzdim. Əlbəttə bilirəm ki, festivalın əsası 2000-ci ildə qoyulub. Artıq 23 yaşı var və artıq geniş tanınan bir festivaldır. Lakin günlərdir özümə bu sualı verməkdən yayındıra bilmirəm? Bizim ölkənin festivalın siması ola biləcək şəhəri yoxdurmu? Azərbaycanda hansısa mədəni tədbir uğrunda nəyə görə fondlar, təşkilatlar, dövlət orqanları arasında yaxşı mənada mübarizə getmir? Kimlərsə deyə bilər ki, bizim ölkədə də dörd festival var və hər biri beynəlxalqdır. Burada qeyd edim ki, yazdığım cümlə düzdür, amma mənim gördüyüm bir nəsnə var, bu festivalların rəhbərliyi və komandası təşkilatçılıq üçün dəridən-qabıqdan çıxırlar ki, nəsə edə bilsinlər. Mən hələ eşitməmişəm ki, hansısa şirkət ya təşkilat növbədə dayansın ki, növbəti il filan festivalın və ya mədəni layihənin sponsoru mən olacağam. Ölkədə mədəni layihələrin təşkilatçılığına “aclıq” yoxdur ki, “biveclik” boldur.
Biz festivalın birbaşa qonağı yox, onların əməkdaşlıq etdiyi festivalın tədbirində iştirakçı olsaq da, gələk goEastin heç bir qonağa fərq qoymadan göstərdiyi diqqətə.
Frankfurt hava limanından birbaşa Vizbaden şəhərinə nümayəndə ilə müşayiət; Hətta ingilisdilli sürücü ilə; Çatan kimi hotel işçiləri bütün iştirakçılara goEastin çantasını verirdi. Çantanın içində festival direktorunun salamlama mətni və məlumat; Filmlərin proqramı, posterlər, goEasti xatırladacaq açıqcalar və s. Festivalın builki “portreti” bosniyalı, kifayət qədər mühüm rejissor xanım Jasmila Zbaniçə həsr olunmuşdu. Festival ərzində onun 10 filmi nümayiş etdirildi. Hətta rejissor şəxsən özü festivala təşrif buyurmuşdu.
Qonaqpərvərlik mövzusunun davamı olaraq bildirim ki, azərbaycanlı qonaqpərvərliyi çox gözəldir. Amma hərdən biz qonaqpərvər olaq deyə çəkdiyimiz xərclər başımıza bəla da ola bilir. Bir məsəl var: “Hərdən insan, Allahdan bəlasını arzulayır”. Biz nəsə təşkil edəndə – qonaqdır, yeməyi, içməyi, qonaqlığı, gəzməyi, bütün xərcləri bizlik və s.və i.a. deyə, ciddi-ciddi düşünürük. Bəli, “Hər şeyin ən gözəlini qonağa verək” çox özünəxas yanaşmadır. Amma olar ki, ifrata varmayaq? Bizim iştirak etdiyimiz təlim sessiyası bitəndən sonra növbəti günlərdə festivalın tədbirlərində olurduq deyə, onlar bizi naharla təmin edirdilər. Nə qonaqlıq, nə süfrə dolu şirniyyatla çay fasiləsi görmədim. Qəhvə və süd, iki boşqab şirniyyat, nahar isə plastik boşqab və çəngəl-qaşıqla düyü, yanında ət və 1-2 dilim çörək, vəssalam. Yeməklər dadlı və pulsuz idi, yeməyi təşkil edən komanda doğrudan da nəzakətli idi. Zaldakı vegetarian və qeyri-vegetarian hər kəsi nəzərə almışdılar. Bütün festival əhlinə çanta və onun içində broşür, festivalın nümayiş planından əlavə yemək və su talonu paylanmışdı. Qonaqlığın təşkilindən narazı kimsə görmədim. Bir daha vurğulayıram, büdcəniz varsa, filmlər keyfiyyətli, beynəlxalq mentorlarla boluqsa, buyurun, əsl qonaqpərvərliyimizi göstərək. Amma tədbirin “hörməti”, onun proqramı ilə ölçülür, qonaqlıq ikinci plandadır.
Hər zaman deyilir ki, “Hər şey insan münasibətinin fonunda baş verir.” Bu cümləni festivalın açılışında da gördüm. Belə ki, festivalın açılış filmi erməni soyqırımından bəhs edən, Ermənistan istehsalı olan, İnna Sahakyanın çəkdiyi, “Avroranın günəş şəfəqi” (2022) filmi oldu. Qeyd edim ki, bu film 2022-ci ildə Ermənistandan Oskar mükafatına namizəd kimi göstərilib və premyerası Annesi Beynəlxalq Animasiya Festivalında (Fransa) baş tutub. 96 dəqiqəlik filmin istehsalçıları arasında Almaniya və Litva da var. Filmdə Muş, Ərzurum ərazilərinin “Qərbi Ermənistan” olaraq göstərilməsi, kürdləri quldur, almanları Osmanlı əsgərlərinə dəstək olduqları üçün mədəni formada tənqid etməkləri qalsın bir yana, mən filmi izləyəndə yuxarıdan aşağı 24 sıra və eninə hardasa 20 oturacağı olan zalın ağzına qədər dolu olmasını qeyd etmək istəyirəm. Filmin yaradıcı heyəti zalda olmasa da, Ermənistan Film Arxivinin nümayəndəsi açılış sözü ilə çıxış etdi. 2022-ci ildə Asiya – Sakit okean hövzəsi Ekran Mükafatına (Avstraliya) (Asia Pacific Screen Award) – Ən yaxşı tammetrajlı animasiya filmi, həmin ildə Tallin Qara Gecələr Film Festıvalında – Baltik müsabiqəsinin birgə istehsal üçün “Ən yaxşı Baltik istehsalçısı” mükafatına, 2023-cü il İspaniya, MiradasDokda Ən yaxşı tammetrajlı sənədli film mükafatına layiq görülüb. Festivalda yaxşı bir ənənə gördüm, titrlər bitməmiş işıq yandırılmır və tamaşaçılar zalı tərk etmirlər. Titrləri oxuyanda öz-özümə fikirləşdim: “Ermənistanda bu film ərsəyə gəlsin deyə, töhfə verməyən fərd qalıbmı görəsən?” Filmdə işləyən adamların adı bitmirdi, qurtarmırdı. Nə deyim, film üçün, sənət üçün, ölkəsinin tarixini, hekayəsini dünyaya danışmaq üçün insanların sıraya düzülməsinə paxıllığım tutdu. Sənədli- animasiya filmi nə qədər güclü filmdir? Nə dərəcədə sənət əsəridir? – bu başqa mövzudur. Amma, 108 il öncə baş vermiş hadisələri danışmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxan bir toplum var gözümüzün önündə. Biz son 30 ildə baş verən, izləri təzə, yaraları hələ sağalmamış, nəsillərin əziyyət çəkdiyi göz önündəki, real tarixi dönəmimizi dünyaya hələ düz-əməlli danışa bilməmişik, yalnız ölkədaxili danışırıq, ağlayırıq, amma burada hamı az qala hər şeyi bilir.
Gələk festival çərçivəsində baş tutan simpoziuma. Bu tədbir “Postsovet kinosu antimüstəmləkə nöqteyi- nəzərdən, nəzəri çərçivə və şəxsi retrospeksiya, Ukrayna film sənayesi – keçmiş, bu gün və müəmmalı gələcək” və bir neçə mövzuda panellər və leksiyalar təşkil edirdi.
Sonradan öyrəndim ki, sırf bu simpoziumda iştirak festivalın dəvətilə yox, digər layihələrə olduğu kimi buna da açıq qəbul (Open Call) elan edilirmiş. (https://www.filmfestival-goeast.de/en/call-for-papers/ )
Məsələn, Litvadan gələn nümayəndə Sovet dövründə qadağaya məruz qalmış litvalı rejissor və onun yaradıcılığı və ona qoyulmuş senzuranın nəticələri haqda çıxış etdi. Ermənistandan gələn nümayəndə, Melikset Karapetyan simpoziumun ilk günündə “Sovet irsinin yenidən qiymətləndirilməsi: meyar, senzura, irs və arxiv” mövzusunda latviyalı və ukraynalı digər iki nümayəndə ilə birlikdə səhnəni bölüşdülər. Deməliyəm ki, üçgünlük simpoziumda Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Ukrayna, Belarus və Litva kino nümayəndələri iştirak haqqı qazanmışdılar. Sağ əlləri bizimkilərin başına.
Bir şeyi də nəzərinizə çatdırım ki, festivalın rəhbər şəxslərindən biri: “Hazırda Dağlıq Qarabağdakı erməni aborigenlərə qarşı olan təzyiq bizi narahat edir” deyə, bildirdi. Bax burada, yuxarıda dediyim insani münasibətləri işə keçdi. Bu festival 2 dəfə azərbaycanlı qaliblərə öz festivalında pulsuz iştirak haqqı qazandıran mükafat da verib. Ermənistanda olub-olmadığını bilmirəm, amma məramı xoş olan təşkilatın nümayəndəsi hansı səbəbdən səhnədə bu cümləni desin?
Nə qədər ki, özümüz sərhəddən kənardakılarla mədəni sahədə əməkdaşlığımızı şəffaf formada, yüksək səviyyələrə çıxarmayacağıq, bunun üçün təkcə fərd olaraq yox, komanda kimi, təşkilatlanmış formada çalışacağıq, hekayəmizi təqdim edəcəyik, bax o zaman eşidəcəyik ki, hansısa nüfuzlu festivalın prezidenti deyəcək ki, 1990-cı illərdə Azərbaycanda baş verən hadisələr diqqətdən kənar qalmamalıdır. Bu milətin üzləşdiyi faciələr geniş müstəvidə müzakirə edilməldir. İndi isə buyurun Azərbaycanın “…..” filmini izləyin. Filmdən sonra Azərbaycandan gələn deleqasiya və filmin heyətilə ingilis dilində müzakirə baş tutacaq. Sizə xoş seyrlər!
Allah bizə bu məqamı yaşamağı bizim kino ictimaiyyətinə qismət etsin. Amin!
Afaq Yusifli