Şər mövcuddur

Yapon rejissor Ryusuke Hamaqutinin yaradıcılığının yüksələn xətlə irəlilədiyini iddia etsək yanılmarıq. ”Maşınımı sür” filmi ilə iştirak etdiyi və mükafat aldığı kinofestivalların sayını artıran rejissor, ən son filmi olan “Şər mövcud deyil” (“Evil does not exist”) filmi ilə uğurla irəliləyir. Film, əyləncə axtaran bir tamaşaçı üçün təəssüf doğura bilər. Əgər tamaşaçı filmi izlədikdən sonra müəyyən fikir və ideyaları təhlildən keçirməyi düşünmürsə, bu film onun üçün vaxt itkisidir. Qeyd edim ki, filmin sakit, öz axarında davam edən aurası altında dərin, fəlsəfi məqamlar durur. Hətta filmin adı bir teorem kimi götürülməyə açıqdır. Tamaşaçı filmi izlədikdə iki yol qət edəcək. Ya adı ilə film arasındakı bağlılığı rədd edəcək, ya da filmi ada uyğunlaşdırmağa çalışacaq, orada bu fikri təsdiqləyəcək təsvirləri axtaracaq. Film yeni bir tendensiyaya açıq şəkildə önümüzə çıxır. Burada hər şeyin harmoniyası, tarazlığı gözə çarpır. Film məcbur edir ki, tamaşaçı, elə tamaşaçı kimi də qalsın. Özünü heç kim və heç nə ilə eyniləşdirməsin. Filmdə heç bir motiv digərindən öndə deyil. Nə təsvir, nə də aktyor oyunu bir-birini qabaqlayır. Burada, bəlkə də laqeydlik hiss oluna bilər, lakin, təhlil zamanı tam əksi ilə tanış olacağıq. Öncədən qeyd etmək lazımdır ki, məqalə boyu ekotənqid (ekoloji tənqid) və Şərin fəlsəfi yönü ilə bağlı araşdırmaya yer veriləcək.

İlk növbədə filmi izləyərkən sual yaranır: Həqiqətən də Şər mövcud deyil? Əgər mövcud deyilsə, filmin adı ilə film arasında nə kimi bir əlaqə var?

Şər deyiləndə ilk ağıla gələn – şeytandır. Qeyd etmək lazımdır ki, Şəri anlamaqda yardımçı olan “şeytan” sözü sadəcə ifadə olaraq mövcuddur. Onun əsas gücü maskaladığı həmin Şər anlayışındadır. Filmdən də aydındır ki, Şəri sadəcə insanlarla məhdudlaşdırmaq olmaz. Daha da ümumi fəlsəfi mənaya gətirsək, Şər təbii varlıqlarla yanaşı həm də fövqəltəbii varlıqlarda, Tanrının özündə mövcuddur. Şəri dəhşətli edən baş verən hərəkətin gücüdür. Bu güc şüurun sərhədlərini aşır, həqiqi və məqsədlidir. K.Yunqun dediyi kimi biz buna şeytan deyə bilərik. Müasir dünyamızda dindən gələn, Şəri təmsil edən şeytan, artıq vacib deyil. Əsas olan, Şərin ortaya qoyduğu reallıqdır. Məsələn, İblis metaforu ilə Auşvitzdə baş verənlər arasında hansının daha real və daha çox gücə malik olduğunu açıqlamağa ehtiyac yoxdur. Filmdə də şeytan yoxdur, o, bir söz olaraq təsvir həllində işlənmir, burada görünən onun maskaladığı anlayışdır. Filmdə Şər də yaxşılıq kimi eyni bir kökdən gəlir. Onların gətirdiyi nəticə, sonluq fərqli olsa da, hər ikisi hər bir canlıda mövcuddur. Əxlaq fəlsəfəsi baxımından qoyduğumuz bəzi arqumentlər doğru sayılmaya bilər. Filmdə görünən, Manilik dini təlimində olduğu kimi, Şər və Xeyirin tamamilə bir-birindən ağ və qaranın əks olduğu kimi ayrılması deyil. Yəni, biz filmdə saf şəkildə Şərin mövcudluğu ilə rastlaşmırıq. Saf Şərin mövcudluğu özü belə sual altındadır. Filmdə laqeydliyi hiss etməyimizin səbəbi elə burasındadır. Çünki filmdə sırf qətl səhnələri filmin əsas qayəsini təşkil etmir. Bütün təsvirlər həmin ölüm səhnələrində verilən ideyaya, sonluğa görə qurulmayıb. Bu səhnələr sadəcə qoyulan ideyaya köməkçi rolunu oynayırlar. Ona görə də biz bu səhnələri  xüsusi təsvir olaraq filmdən çıxarmırıq. Bu zaman filmin adı ilə yalnız Yunqun fikrini əsas alaraq razılaşa bilərik. Bu, Şəri və Xeyiri aşan birlik fikridir. Bu fikrə görə, Şər inkar olunaraq deyil, onu aşmaqla onunla mübarizə aparmaq mümkündür. Əgər biz filmdən yola çıxaraq, Şərin Xeyir kimi Tanrıdan gəldiyini qəbul etsək, o zaman Şərə qarşı olan mübarizə arzusunun da Tanrıda olduğunu qəbul etməliyik. Çünki, hər bir insanın həyatında Şər və ona qarşı hiss olunan mübarizə arzusu da mövcuddur. Məhz burada öncə qeyd etdiyim birlik üzə çıxır. Filmdə Şərin deyil, saf Şərin inkarını görürük. Yəni bir insan saf şəkildə şeytani ola bilməz. Filmdə Takuminin obrazı da məhz saf olmayan Şər çərçivəsində xarakterizə oluna bilər. Ortaya sual çıxır – Takumi insan olaraq neqativ, pis insandırmı? Saf Şər kateqoriyası buna bəli, psixologiya xeyr, saf olmayan Şər kateqoriyası isə uzlaşaraq qarışıq cavab verir. Məhz əxlaq fəlsəfəsi sonuncunu müdafiə edir. Yəni insan hansısa pis hadisəni özündən asılı olmadan və ya bilərəkdən, məqsədə çatmaq üçün törədə bilər. Takumi bizim üçün saf Şərin təmsilçisi ola bilməz. Lakin onun hərəkətləri Şərdən də ayrı açıqlana bilməz. Bu zaman biz məhz onun finalda etdiklərini saf olmayan Şərə aid edə bilərik. Bununla aydın olur ki, filmdə heç bir canlı (heyvan, insan) Şər olaraq verilmir. Əsas olan hərəkətdir.

Digər bir tərəfdən film, təbiət və insan əlaqələri baxımından ekotənqid üçün təsvir həlləri ehtiva edir. Burada əsas götürülən “anima” (ruh) anlayışıdır. Filmdə ilk səhnələrdən gördüyümüz təbiət təsvirləri, kameraya zillənən və sanki tamaşaçıya doğru baxan heyvan gözləri və s, animanın varlığının sübutudur. İnsan, heyvanı neqativ bir tərəf olaraq həmişə özündən ayırıb və daha aşağı görüb. Ümumiyyətlə, insan nəinki heyvanlara, yaradılışdan bəri təbiətin özünə qarşı çıxıb. Halbuki, əvvəllər, o, təbiətin bir parçası olduğunu dərk edirdi. Filmdə şirkət nümayəndəsi olan Takahasi və Mayuzuminin timsalında köklərindən qopmuş, sistemin, insanın yaratdığı mədəniyyətin parçası olan və təbiətin qoynunda onu xatırlamağa, ona uygunlaşmaga çalışan insanı görürük. Son səhnələrdə Takahasi,  Hananı xilas etmək istəyir. Bu, təbiəti olduğu kimi qəbul edə bilməyən insan təmsilidir. Filmdə insan hər şeyin mərkəzində durur. Meşənin ortasında evi olan Takumi, burada metafordur. Bizə aydın olur ki, heyvan, insanın Şər tərəfi deyil, o insanın daxilindəki və hərəkətdəki Şərin mənbəyi deyil. Heyvan Xeyir və Şər kateqoriyasının xaricindədir. Hətta demək olar ki, Şər ve Xeyir anlayışı təbiət üçün yaddır. Bu kateqoriyalar insan dünyasına, onun öz həyatını mənalandırmaq istəyinə xasdır. Bu anda biz filmin adı ilə razılaşırıq. Yəni təbiətdə Xeyir və Şər mövcud deyil.

Anima” (ruh) ile “animal” (heyvan) sözü arasında köklü bir bağlılıq mövcuddur. Buradan belə qənaətə gələ bilərik ki, canlı olan hər şeydə hərəkət var və hərəkətin qaynağı ruhdur, nəfəsdir. Filmdə uzun təbiət səhnələrinə nəzərən “anima mundi” ( təbiətin ruhu) fikrini təsdiqləyə bilirik. Filmdə iki mühüm əlamətə rast gəlinir: İlkin olaraq, kapitalizm, təbiəti amansızca istifadə etdiyi kimi insanı da eyni aqibətə düçar edib. İnsanlar öz insanlığını, ruhunu unutmamaq üçün özlərindən fərqli olsa da, ruh daşıyan  varlıqlara (heyvanlara) daha da yaxınlaşırlar. Dərk edirik ki, dünya təkcə insan üçün deyil. Digər bir əlamət olaraq, getdikcə inkişaf edən texnologiya, robotlar insanın insani tərəfini tamamlayan və ayrılmaz parçasına çevrilib. Həyatı texnologiyasız təsəvvür etmək çətindir. Filmdə təbiət və insanın yaratdığı dünya kəskin şəkildə ayrılır. Takahasinin insanlarla münasibət qurmaqda istifadə etdiyi proqram, onun şəxsi həyatının olduğunu hiss etdirə biləcək texnoloji alətlər məhz buna nümunədir. Belə çıxır ki, elə bir sistemdə yaşayırıq ki, geriyə qayıdış mümkün deyil. Olsa belə, insan üçün uyğunlaşmağın sonu Takahasinin faciəsində olduğu kimi nəticələnə bilər. İnsan geriyə dönə bilməsə də yerində dura bilməz. Dünya inkişaf etdikcə, o da dəyişir. Münasibətlərin forması, əlaqə mexanizmləri dəyişir və qəlizləşir. Biz insan münasibətlərinin yeni formasını filmdə görə bilirik. Tamaşaçı hər bir obraz arasında aşılmaz sərhəd olduğunun fərqindədir. Təkcə Takahasi ilə Mayuzumi arasında deyil, Takumi ilə qızı Hana arasında da mövcuddur. Filmdən yola çıxaraq, biz  “anima”nı qəbul edirik və Dekartın “heyvanlarda ruh yoxdur və onlar ağrını hiss etmirlər” fərziyyəsinə qarşı çıxırıq. Əlbəttə ki, Martin Haydegerin “insanın dünyası heyvan dünyasından daha zəngindir” anlayışı ilə müəyyən qədər razılaşmaq olar. Filmdə xüsusilə bir səhnəni yada salaq. Takumi ve şirkət nümayəndələrinin Hananı meşədə axtararkən qarşılaşdıqları güllə yarasından ölmüş heyvan skeleti ve Mayuzumi əlini yaraladığı səhnələr müqayisə baxımından maraqlıdır. Hər iki səhnədə insan münasibəti mövcuddur. Birində  insan laqeydliyi, digərində isə narahatlıq var. Heyvan skeleti neqativ duyğu yarada bilir, lakin insan, filmdə olduğu kimi, heyvanla özü arasında dərin sərhəd qoyub. Onun dünyasında bu görüntü daha ciddi dəyişikliyə səbəb ola bilməz. Bu səhnələr tamaşaçı üçün bir eksperiment rolunu oynayır.

Digər bir tərəfdən alman bioloqu Yakob von İkskyülün fikri ilə razılaşsaq, təbiətin hər zaman bir planı var. Bu plan nəticəsində bütün varlıqlar harmoniyadadır. Y.İkskyül təkcə insanın deyil, həm də digər canlıların özünəməxsus dünyalarının olduğunu müdafiə edir. Biz bütün canlılara dünyamızın çərçivəsindən yanaşırıq. Aydın olur ki, həqiqət bizim qavradığımız qədərdir. Onda bizim həqiqətimiz doğru olmaya da bilər. Takuminin Hananı axtararkən digərlərinə dediyi inanca diqqət edək. Burada insanın intiqam duyğusu heyvanların üzərinə köçürülür. Sonda inanc, insan həqiqətinə çevrilir. Bu inancın tam şəkildə reallaşdığı hissəni görmürük. Əgər göstərilsəydi, bu bizə kainatın, təbiətin həqiqəti olaraq verilərdi. Onda biz insan həqiqətini, dünyanın həqiqəti olaraq qavramaq xətasına düşə  bilərik. Daha əvvəl qeyd etdim ki, heyvanların da öz dünyaları var. Onda belə çıxır ki, bizim gördüyümüzü, həqiqət saydığımızı onlar başqa şəkildə görür.

Bir daha aydın olur ki, insan heç vaxt təbiətə qalib gələ bilməz. İnsan təbiətə, filmdə olduğu kimi, zərər vura bilər, heyvanları ovlaya bilər, lakin, bu təbiətə qalib gəlmək mənasına gəlmir. Təbiətdə hər şeyin harmoniyada olduğunu qəbul etməliyik. Finalda Takuminin sadəcə nəfəsi eşidilir. Təsvirdə isə meşə, ağaclar görünür. Takuminin nəfəsində demək olar bütün insani duyğular əksini tapır. Onun həyəcanı, qorxusu kadrda əks olunur. Lakin biz bu kadrları iki cür yoza bilərik. Bu təkcə insan səsi deyil, təbiətin səsidir. O, insanın dilindən istifadə edir. Bu o deməkdir ki, insan, nə olur-olsun, təbiətin bir hissəsi olaraq qalacaq.

Şəlalə Bədəlova