“Qızıl qaz” və yarımçıq psixologizm

Rejissor Tofiq Tağızadənin “Qızıl qaz” (1972; ssen: Əli Qafarov) filmində  hadisələr Xəzər dənizinin sahilində yerləşən Sarı adasında cərəyan verir. Fərman və Şəfiqə uşaqlıqdan biri-birilərini seviblər. Lakin Fərman Bakıda olanda Şəfiqəni, sevmədiyi İsmayıla ərə verirlər.

Filmin əvvəlində Fərman artıq adaya qayıdıb və İsmayıl ölüb. Biz sanki hadisələrə yox, hadisələrin yaratdığı xarabalığa baxırıq. Kənd camaatının Fərmana qarşı soyuqluğu bununla bağlıdır; hamı onun hələ də Şəfiqəni sevdiyini və qisas almaq üçün qayıtdığını düşünür. Burada Emili Brontenin “Uğultulu təpələr” romanındakı qayıdış motivinin yumşaq bir əksi nəzərə çarpır: uşaqlıq sevgisini itirmiş, sonradan varlanmış, böyüdüyü yerə təkrar qayıdan kişi obrazı. 

Fərman, Validə adlı qıza elçi düşür. Validənin atası razılıq verir, lakin ailənin qalan üzvləri, eləcə də kənd camaatı narazıdır. Bunun səbəbi də onların Fərmanla Şəfiqənin arasındakı sevgi münasibətinin hələ də bitmədiyinə dair inancıdır. Filmboyu Şəfiqə və Fərman heç vaxt yan-yana gəlmir, birbaşa dialoq qurmurlar, lakin onların adları həmişə yanaşı çəkilir. Belə ki, kənd camaatının qınadığı sevgi elə ən çox onlar tərəfindən yaşadılır.

Şəfiqə filmboyu passiv mövqedədir. O, sevmədiyi ərinin yasını saxlayır, susqun və hərəkətsiz görünür. Yəni, Şəfiqə obrazı dərin işlənmədiyinə görə tamaşaçı onun daxili dünyası ilə tanış ola bilmir. Çünki sevgi aktı birtərəfli göstəriləndə dramatik balans pozulur. Ümumiyyətlə, filmdə uğurlu qadın personajı yoxdur, qadınlar hadisələrin arxa planında qalırlar.

Rejissor Tofiq Tağızadə özü də filmdə kolxoz sədri obrazını canlandırır. Bu, vaxtilə birmənalı qarşılanmasa da, rejissor Muxtarov obrazına kifayət qədər yaraşır. Muxtarov, həm də Şəfiqəni oğulluğu İsmayılla evləndirən şəxsdir və maraqlıdır ki, Fərmanın ikinci nişanı da elə Muxtarovun əli ilə pozulur. Bu məqamda Fərmanın səsləndirdiyi “Bu dəfə mən icazə vermişdim” ifadəsi onun kənd camaatına, sədrə, atasına qarşı incikliyini büruzə verir. Burada artıq ilk dəfə sərt və introvert Fərmanın daxili dünyası yavaş-yavaş açılmağa başlayır.

Filmin sonu Şəfiqənin, nəhayət, hərəkətə keçdiyi yeganə məqamdır. Ərinin ölümündən sonra o, Rizvanla yola çıxır. “O mənim üçün hər şeyi edib, Rizvan, hər şeyi” – burada Şəfiqə sanki Fərmana qarşı özünü borclu hiss edir. Ola bilsin ki, başqasına ərə verilməyinin yaratdığı utanc da həmin borca qarışıb. Final aydın deyil: Rizvan həm Şəfiqəni Fərmana aparır, həm də bunun ayıb olduğunu vurğulayır. Şəfiqə əvvəl qətiyyətli olsa da, sonradan fikrini dəyişir, Fərmanın həbs ediləcəyini düşünüb qorxur. Bu yük Şəfiqənin Fərmana yaxınlaşmasını qeyri-mümkün hala salır. Film, Fərmanın uzun-uzun yolu izləməsi ilə sona çatır; aralarındakı münasibət yenə də yalnız ehtimal səviyyəsində qalır. 

“Qızıl qaz” filminin dramaturji və konseptual çatışmazlıqları elə ilk səhnələrdən hiss olunur. Zənnimcə, əsərin ən ciddi zəifliyi – emosional potensialı olan materialın, münasibətlərin və konfliktlərin ssenaridə tam formalaşdırılmamasıdır. Bu yarımçıq struktur elə bil rejissora da, aktyorlara da imkan vermir ki, hekayəni mənimsəsinlər. Nəticədə, ssenaridəki boşluqlar filmin ritmini aşağı salır. Keçmişdə baş verən hadisələrin heç birinin göstərilməməsi, yalnız ötəri dialoqlarla təqdim olunması tamaşaçının hadisələrlə, personajlarla emosional bağ qurmasına mane olur. Biz münasibətlərin yalnız nəticəsini görürük, səbəblər isə qaranlıq qalır. Şəfiqə hansı şəraitdə İsmayıla verilir? İsmayıl necə ölür? Kənd camaatı məhz hansı səbəbdən Fərmana qarşı belə sərtdir? Film özü-özünü izah etmir. 

Hadisələrin xronoloji ardıcıllığının pozulması da problemi dərinləşdirir. Sanki montaj da ssenari kimi tələsik hazırlanıb. Epizodlar arasında emosional keçid çətinliklə qurulur. Bir səhnədə gərginlik var, növbəti səhnədə səbəbsiz və sakitlik; bir yerdə konflikt var, digərində yox; hər şey kəsik-kəsikdir.

Filmin ən ciddi struktur çatışmazlıqlarından biri də yuxarıda vurğuladığım məqam – qadın obrazlarının səthi olmasıdır. Şəfiqənin mənəvi dünyası açılmır, şəxsi motivasiyası, demək olar ki göstərilmir. Halbuki bütün konflikt onun üzərində qurulub. Qadın personajının bu qədər arxa plana atılması filmdəki münasibətlərin psixoloji çalarını zəiflədir. Fərmanın Şəfiqəyə sevgisi göstərilir, amma biz bu sevginin niyə bu qədər güclü olduğuna dair heç bir əlamət görmürük. Onların sevgisi yalnız xatirələrin kölgəsində mövcuddur. Bu da, Fərman-Şəfiqə münasibətlərini yalnız birtərəfli, fantom halına salır. 

Rejissorun tənqidi xətti, demək olar ki, görünmür. Tofiq Tağızadənin əvvəlki filmlərində hiss olunan sosial, mənəvi və ya ideoloji tənqid burada ya çox zəifdir, ya da tam itib. Sanki film nəyi danışmaq istədiyini bilir, amma necə danışacağını bilmir. Odur ki, sönük final səhnəsi filmin ümumi quruluşunun təbii nəticəsidir. Hekayənin kulminasiyası yoxdur. Fərmanın Şəfiqənin yolunu gözləməsi, Şəfiqənin qorxuları, atmosfer emosional perspektiv yaradır, amma hekayəni bütöv hala salmır. Finalda sanki film özündən də yorulub və sadəcə bitmək istəyir. Doğrusu, bu qədər peşəkar aktyor heyətinin iştirak etdiyi filmdə bu cür dramaturji boşluqların olması təəccüblüdür. Aktyorlar güclü, atmosfer nostalji və doğmadır, amma bunlar filmi xilas etmir. Yalnız xoş təəssürat yaxşı film yaratmır. 

Ancaq filmin təqdirəlayiq tərəfləri də var, məsələn, operator işi. Görkəmli operator Zaur Məhərrəmli səlis kamera hərəkətlərindən istifadə edərək personajların psixoloji vəziyyətlərini açmağa nail olur. 

Filmin adının məhz “Qızıl qaz” seçilməsinin səbəbi də tam aydın olmur. Mövzuya filmboyu toxunulur, amma bu motiv əsərin əsas xəttinə, onu aparan ideyaya çevrilmir, obrazlar sistemində dərin məna daşımır.

Fikrimcə, “Qızıl qaz”ın ən böyük problemi natamamlığındadır. Ad metafora çevrilmir, obrazların daxili aləmi tam açılmır, münasibətlər dramatik dinamika qazanmır. İdeyalar mövcuddur, amma onların heç biri sona çatdırılmır. Sanki film niyyətlə nəticə arasında ilişib qalıb. Yəqin, elə bütün bu problemlər “Qızıl qaz”ı Tağızadənin filmoqrafiyasında zəif işlərdən birinə çevirir.

Aytən Abdullayeva

*Fotolar Azərbaycan Dövlət Film Fondundan təqdim olunub.