M.Preşeva: “Ritm və temp hissi əsasdır”

Mustafa Preşeva Türkiyədə boşnaq əsilli, məşhur “Ayla” ,“G.O.R.A”, “Tabutda çevrilmə” kimi bədii filmlərin montajçısıdır.

• Mustafa bəy, siz mühacir sənətçisiniz. Bu, seçdiyiniz peşədə özünü sübut etmək üçün əlavə səy göstərməyiniz və yeni mədəniyyətə öyrəşmə prosesi deməkdir. Ancaq köçdüyünüz ölkədə məşhur kino montajçısı olaraq tanınırsınız. Kino sənayesi nəzərindən ölkənizdə davam etsəydiniz, sizin üçün nə fərqli olardı?

• Mən Kosovoda anadan olmuşam, Kosovonun paytaxtı Priştina şəhərində böyümüşəm, universiteti o vaxtlar Yuqoslaviyanın paytaxtı olan Belqradda oxumuşam. Orada kino sənayesində müstəqil şəkildə, sonra dövlət televiziyasında əsas heyət olaraq işləmişəm. Sarayevoda müharibə başlayanda Belqrad Radio və Televiziyasından istefamı verdim və il yarımdan sonra Türkiyəyə gəldim. Türkcə bilmirdim, həyata sıfırdan başladım. O zaman 30 yaşım vardı. Karyeram öz ölkəmdə yaxşı gedirdi, barmaqla sayılan beş montajçıdan biri idim. Ölkə parçalanmasaydı, müharibə başlamasaydı, yəqin ki orada yaxşı bir karyera qurardım. Amma gedişat Türkiyədə də pis deyildi. Hansı ölkədən gəldiyindən asılı olmayaraq, həmişə xeyli zəhmət çəkməlisən. Əks təqdirdə heç nə alınmayacaq. Önəmli olan seçdiyin peşəni sevməkdir.

     –  Kiçik kino sənayesinə sahib olan ölkələrdə film montajçısı olaraq professionallaşmaq nə qədər realdır? Bunun üçün özünüzə necə alternativlər yarada bilərsiniz?

• Türkiyədə ilk olaraq Bursaya getmişdim. İşlədiyim yerdə bir iş adamı məndən soruşdu: “Sənin peşən üçün ən böyük bazar haradadır?” “İstanbulda” – deyə cavab verdim. “Onda İstanbula get, Bursada nə işin var?” – dedi. Ən böyük bazara girmək və ən yaxşı olmağa çalışmaq lazımdır. Hər köftə bişirən (türk yeməyi) pul qazana bilmir, olduğu bölgədə ən yaxşı olmağa məcburdur. Alternativlər getdikcə çoxalır. İnsanlar media platformalarında kanallar açır, məzmun tapır və oradan pul qazanırlar. Bir kamera, bir Premiere və Fotoşop proqramı, bir kompüter, bir-iki işıq və yaşıl fon kifayətdir. Bəhs etdiyimiz şəxs yalnız montajla məşğul olmaq istəyirsə, ingilis dilini orta səviyyədə öyrənib onlayn montaj işləri görə bilər. İki gənc dostum bir xarici şirkət üçün internetdəki treylerləri, reklamları və tanıtım videolarını düzəldir. Araşdırmaq lazımdır. Bir atalar sözümüz var: “Dağ sənə sarı gələ bilmirsə, sən dağa sarı getməlisən”.

• Hazırda filmlər kommersiya və sənət filmləri olaraq ikiyə ayrılır. Kommersiya kütlənin ehtiyaclarına əsasən formalaşsa da, digəri özünü təmin etməyən bir sahəyə çevrilib. Fərqli hörmətə layiq görülən sənətçilər öz dövrlərinə necə ayaq uydura bilərlər? Bu fərqlilik film montajına necə təsir edir?

• Azərbaycanda bilmirəm, amma Türkiyədə və dünyada “kommersiya” filmləri şirkətlər, festival filmləri olaraq bilinən, “müstəqil” dediyimiz filmlərsə dövlətin maliyyəsi, sponsor dəstəyi və ya şəxsi pulla çəkilir. Aralarındakı fərq, ümumiyyətlə, ssenarilərdə olur. “Bazara yönəlmiş” dediyiniz filmlər əsasən “janr” filmləri kateqoriyasındadır. Janr filmlərinin yanacağı hekayədir. Hekayə bu filmləri hərəkətə gətirir. Hər növ janr öz kodlaşdırma sistemi ilə işləyir, romantik komediyalar fərqli kodlaşdırmaya malikdir, detektiv kodlaşdırma planlardan, məkan dizaynlarından, kostyumlardan, işıqlardan, aktyorlardan başlamış istifadə olunan musiqi, rəng, montaj tərzinə qədər fərqlidir və s. “Janr” hekayələrindəki kodları və qəlibləri pozmaq riskli ola bilər. Çünki tamaşaçılar qarışıq kodları gördükdə, bu barədə nə düşünəcəklərini bilmirlər. Əslində janr filmlərinə baxanda, hekayəni izləmək, əylənmək və ya ağlamaqdan başqa heç nə düşünmək istəmirlər. Festival filmləri daha çox “müəllif”, “xüsusi” filmlər kateqoriyasındadır. Bu, dünyada iz buraxmaq istəyən rejissor-yazıçıların xüsusi mövzuları və ya yanaşma tərzini seçməsidir. Təəssüf ki, bu filmlər pul tələb edir – heç bir bazar istehsalçısı xəyalınızı gerçəkləşdirmək üçün sərmayə qoymur. Sərmayə qoya biləcək qurumlar Mədəniyyət Fondu (ssenariniz bəyənildiyi təqdirdə), Mədəniyyət Nazirliyi (ssenarinizi bəyəndikləri və ya nazirliklə sıx əlaqələriniz olduğu halda), ailə dəstəyidir və ya dostlarınızla bir araya gəlib, sənət naminə aşağı büdcəli film çəkməyə çalışa bilərsiniz. Aşağı büdcəli filmlərin yalnız bir məqsədi var: böyük büdcəyə çatmaq. Kim inkar edirsə, özünə yalan danışır. Bu səbəbdən təhsil alan yeni rejissor dostlara bunu izah etmək istəyirəm: ssenari yazmaqdan əvvəl janr filmi, yoxsa festival filmi çəkəcəyinizə qərar verməlisiniz. İkisinin tamaşaçısı fərqlidir, satış yeri də fərqlidir. Festival filmlərinin satış yerləri əhəmiyyətli festivalların ətrafındakı satış piştaxtalarıdır. Dünyanın böyük festivalları, şansınız olsa, filminizi qəbul edəcək. Qonaq olaraq orada  2-3 il qısametrajlı filmlərlə gəzmək və insanlarla görüşmək lazımdır. Adınızı açıqlamalısınız. “Mən gənc rejissoram, dostlarımla çox yaxşı film çəkmişəm, festivala qəbul edərsinizmi?” tipli suallarınıza yəqin ki cavab verilməyəcək və ya elektron poçtunuza cavab məktubu gəlməyəcək. Amma mümkünsüz də deyil… Ümumiyyətlə, müstəqil rejissorlar Fransız Canal+, Euroimages və ya öz Mədəniyyət Nazirliyindən pul tapmağa çalışırlar. Bunun üçün bürokratik prosedurlar var və bu prosedurları öyrənməyi məsləhət görürəm. Əvvəlcə hansı ssenariləri “bəyəndiklərini” öyrənin. Bəlkə də özünüz bəyənmədiyiniz bir yerdən başlamalısınız.

• Həm məşhur janr, həm də festival filmlərinin montajını etmisiniz. Sizin işiniz baxımından fərqləri nədədir?

• Süjet baxımından fərq var. Janr filmləri, ümumiyyətlə, tək bir təbəqə üzərində işləyir – səhnələrin funksiyası və məqsədi eynidir – bir-biri ilə üst-üstə düşür, dəstəklənir. Festival və bədii filmlərdə öz dillərində metafor, simvol, euphemism (dolayı yolla ifadə), sinegdoha (bütünü təmsil edən bir parça), litot (olduğundan kiçik göstərmək), metonimiya (əlaqəli bir şeyin adı ilə xitab) istifadə olunur. Bədii filmlərdə səhnələrin funksiyası fərqli ola bilər, gizli məna fərqli ola bilər. Festival və sənət filmlərində aktyorluq “teatral” deyil, daha aşağı tonda olur. Qəhrəmanlar “real” tonda olur, şişirdilmiş olmur. Bütün bunlar süjetə təsir edir. Montajı da çox hallarda daha sakit olur. Montajçı üçün fərq budur: uğurlu bir bədii filmi montaj edib hörmət qazana, uğurlu bir kommersiya filmini montaj edib, bazardakı qiymətinizi artıra bilərsiniz. İlk uğursuz kassaya kimi. Qərar sizindir.

• Filmlərinizin festivallara getməsi işinizə nə dərəcədə təsir edir?

• Əlbəttə ki, təsir edir. Adətən, festival filmlərini çox aşağı qiymətlərlə, demək olar ki, pulsuz montaj edirdim. Ancaq mükafatlarımı gətirdilər və adım çıxdı. Bir mühacir üçün ən vacib şey budur. Festival havası gözəldir, film adamları ilə söhbət edirsən, vaxtaşırı münsiflər heyətinə dəvət edirlər və bu da zövqlüdür. Amma son illərdə çox da sənət filmi çəkməmişəm. İndi bu, gənclərin işidir.

• Türkiyədə montajçılar birliyi deyilən bir qurum var. İş şəraiti çərçivəsində ortaya çıxan ümumi problemlərə qarşı həmrəylik göstərən bir birlik olaraq yaradılıb. Məqsədlərdən biri də peşəkar standartların qurulmasıdır. Hazırda işlədiyiniz şəraitdə ən çox pozulan hüquqlarınız nələrdir?

• Bunu sizə deyim ki, redaktorların həmrəyliyi deyilən bir şey yoxdur. Ancaq bu var: kafedə oturan 20 montajçı “ən aşağı qiymətlərimiz nə olacaq” haqqında danışır, ya da votsap qrupundakı 50 köməkçisi kimin nə qədər pul aldığına dair dedi-qodu paylaşır.Rəsmi İttifaqı olan keçmiş Yuqoslaviyadan gəlmişəm, əvvəllər yığıncaqlar keçirirdik, ertəsi gün pulsuz dostlarımız dediyimiz qiymətlərdən xeyli aşağı iş axtarmalı oldular. Qeyd etdiyiniz birlik hətta bir cəmiyyət belə deyil. Ancaq montajçılar “minimum bu qədər pul istəyirik” deyərək, vahid bir cəbhə kimi ortaya çıxa bilərlər. Hazırda İstanbulda 22 milyon insan yaşayır, azından 300 ac montajçı və köməkçisi var. İşverənlər ən ac və əməyini ucuza satanı işə götürürlər. Yeganə zəmanət dövlət tərəfindən tətbiq olunan qanunlar və hökumətin dəstəklədiyi birlik ola bilər. Ya da əbədi olaraq çayxanalarda, votsap üzərindən danışa bilərik. Türkiyədə işə başladığım illərdə iş vaxtı anlayışı, demək olar ki, yox idi. Müstəqil sektorda iş bitənə qədər və ya divandan yıxılana qədər (bəzən iki gün ara vermədən) işlər görülürdü. Müstəqil işçilərə hər gün maaş verildiyinə görə, heç kim səsini çıxarmırdı. Ertəsi gün pul ödədiyin üçün bir insana iyirmi saat işgəncə verə bilərsiniz… Rekordum əlli yeddi saat yuxusuzluqdur. Yalnız televiziyada işləyərkən iş orta səviyyədə idi, gündə səkkiz, ya da doqquz saat. Türkiyədə seriallar sənayesi inkişaf etdikdə, redaktorlar da daxil olmaqla, bütün komanda son dərəcə çətin şərtlərdə işləyirdi. Həftədə 180 dəqiqə çəkiliş etmək və montaj etmək insanlıqdan kənar idi. İnsanlar günlərlə çimmirdi. Amma qanun dəyişdi. Hazırda çəkiliş edərkən gündə maksimum on altı saat saxlaya bilərsiniz, iki iş günü arasında minimum on iki saat istirahət müddəti tətbiq etməlisiniz. Montajçıların iş saatını və maaşını dəyişdirən birliklər deyil, hazırkı mediadır, Netflix kimi platformalardır. Türkiyədə bir şöbə açdılar və öz standartlarını təyin etdilər: İnternetdə yayımlanan serialın müddətini 25, 40, maksimum 60 dəqiqəyə endirdilər, çəkiliş və prodüserlik müddətini xeyli uzatdılar, montajçılara verilən pulu artırdılar. Beləliklə, indi 2021-ci ildir və ümumiyyətlə, vəziyyət yaxşılaşır.

• Sənədli və bədii filmlərin montajını ayıran kəskin xətt var?

• Sənədli və “normal” filmlər arasında 180 dərəcə fərq var. “Normal” filmi çəkərkən bir ssenariniz var, dialoqlar və personajlar aydındır. Bütün bunlara uyğun olaraq hekayəni çəkirsiniz və montaj etməyə çalışırsınız. Sənədli filmi çəkmək üçün, ümumiyyətlə, bir konsepsiyanız var, qalanı Allahın əmridir. Təsadüfən meydanda nə tuta bilərsiniz, orada nə qədər tez improvizə edə bilərsiniz… Sənədli filmi montaj etmək üçün fikrinizi tamamilə dəyişdirməlisiniz – ssenariyə deyil, materiala əsaslanaraq bir hekayə yaratmağa çalışırsınız. Sənədli filmlərin müxtəlif janrları var, amma, ümumiyyətlə, sənədli filmin montajı daha çox istedad və zəhmət, dramaturgiya bilgisi tələb edir. Sənədli film nə olursa olsun, səhnələri tərtib edərkən bir təzad tapmalısınız. Hekayədə ziddiyyət, ziddiyyət yarada biləcək “əks qüvvəni” tapmalısınız. Əks təqdirdə sənədli filmin müsahibə və ya şəhər təqdimatından heç bir fərqi qalmaz.

• Təcrübəli analoq montajdan gələn biri olaraq, sizcə, yeni texnologiyaların və hazırda belə sürətli istehlakın əmələ gətirdiyi mədəniyyət montajda özünü necə göstərir?

• Analoq vaxtda dörd dəfə düşünüb bir dəfə kəsərdik, çünki hər bir kəsim, hər geri dönüş başına əlavə iş açırdı. Rəqəmsal sistem bazara çıxan kimi fiziki iş asanlaşdı, lakin montajçıların qarşısına qoyulan yaradıcı tələbləri artırdı. Səhnələrin fərqli montaj versiyaları tələb olunmağa başlandı, nəinki videomontaj, həm də səs dizaynı və istinad musiqisi tapıb qoymaq istəklər arasında idi. Analoq vaxtda çox kaset və ya DVD yox idi. Bir filmi təhlil etmək üçün ardıcıl 3 seans kinoteatra gedirdik. Montaj qaydalarını bilirdik, amma “pis montaj”ın tamaşaçılara necə təsir etdiyini öyrənməyə çalışdıq. 1982 -ci ildə MTV həyatımıza girəndə, tamaşaçıları “əlaqəsiz, qopuq səhnə”yə öyrəşdirdi. Fiziki davamlılıq yox oldu. Səhnədə fiziki cəhətdən əlaqəsiz hərəkətləri izləyicilər beyinlərində  tamamlayırdılar. Bu, MTV montajının təsiri idi. İndiki gənclər “jump-cut” dediyimiz “atlama” redaktə texnikasını hipotetik hesab edirlər. Sosial medianın və saytların dinamikası, sıx məlumat və vizual bombardman insanların sakit düşünməsinə imkan vermir. Gənclərə analiz etmək imkanı verilmir. Bu, təbii ki, montaja təsir edir. Keçmişdə bir uzun metrajın zamanlaması belə idi: baş qəhrəmanla görüşmək və problemlərini ilk on dəqiqədə izah etmək, ilk iyirmi dəqiqədə bütün personajları vizual olaraq göstərmək, otuzuncu dəqiqədə ilk “süjet nöqtəsi” (filmin əsas süjeti və gedəcəyi xətt) ), qırx beşinci dəqiqədə filmin əsas gedişatını xatırladan səhnə, altmışıncı dəqiqədə ikinci “süjet nöqtəsi” və vacib məlumat və ya şok səhnə, son otuz-qırx dəqiqədə isə hekayənin daralması və problemin həlli. Bu gün ilk üç dəqiqəyə qədər tamaşaçılara bir intriqa, hərəkət və ya sevgi səhnəsi göstərə bilməsəniz, izləməyi dayandırırlar. Reklamlarda isə ilk dörd saniyədə cəlbedici bir şey təqdim etməlisiniz. Ancaq yaxşı və ya pis, media məcraları məlumat mənbəyidir. Uşaqlar məlumatı daha sürətli şəkildə əldə edirlər. Bu məlumatları necə təhlil edib və qavrayacaqları, lazımsız məlumatları faydalıdan necə ayıracaqları, zənnimcə, bizim məsuliyyətimizdir. Kinonun gələcəyini aydın görə bilmirəm. Paradiqmalar hər gün dəyişir.

• Öz işlərinizdə montaj nöqteyi-nəzərindən prioritet prinsipləriniz nələrdir?

•  Hər film fərqli bir hadisədir. Ssenarilər fərqlidir, rejissor, aktyorlar, yerlər…

Montajı filmə uyğunlaşdırmağa çalışıram. Daha doğrusu, filmi özüm başa düşdüyüm kimi. Bu səbəbdən sabit sistem yoxdur. Hər filmi qısa və sürətli, ya da yavaş kəsə bilməzsiniz. Texniki qaydaları mexaniki olaraq tətbiq edirsən, ancaq səhnələrin və filmin ümumi ritminə gəldikdə, çəkilən materiala görə qərar verirsən. Heç bir açıq prinsipiniz və ya mühakiməniz olmamalıdır. Səhnənin mikroritmini kamera hərəkətləri, mizansen tempi, oyun tərzi, dialoq tempi, yaxın çəkilişlərin sayı, arxa planda səs intensivliyi təşkil edir. Bu amilləri və səhnənin ehtiyaclarını nəzərə alaraq, bir səhnənin ritmini tərtib edirsiniz. Ancaq filmin ümumi ritminin mexaniki tempi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Söhbət hekayənin daxili ritmindən gedir. Onu idarə etmək başqa bir mərifətdir. Dramaturgiya ilə mübarizə aparırsınız.

• Kinonun müstəqil mövcudluğu, yəni ehtiyac duyulan bir sahəyə çevrilməsi üçün hansı dəyişiklik lazımdır?

• Heç bir fikrim yoxdur, iki dostum kinoteatr sahibidir, kinoteatrların gələcəyi çox ürəkaçan görünmür.

• Montajda nəzəriyyə ilə praktikanın əlaqəsi nədir? Peşəkarlığın artması üçün peşədə hansı yol izlənməlidir?

• Bir düstur olsaydı, hamı Eyzenşteyn olardı. Bu nəzəriyyə o qədər də böyük deyil və öyrənmək iyirmi il çəkmir. Ancaq bir söz var: sadəcə kimya ilə məşğul olsan, kimyanı da düzgün öyrənə bilməzsən. Bu səbəbdən kino məktəbləri, nəzəriyyə vacibdir. Sxolastik hiss əlavə “özünə hörmət” verir, özünü daha çox “sənətçi” olaraq görməyiə səbəb olur. Digər tərəfdən, heç bir məktəb sizə tam ağıl və fikir verə bilməz. Yaxşı müəllimlər sizi aydınladacaq, yol göstərəcək, qalanı özünüzə aiddir, fərdi inkişafınızdan asılıdır. Ona görə də məktəbdə oxusan da, oxumasan da, oturub filmləri təhlil etməlisən. Bunu etmək üçün ssenarini yaxşı bilmək, oxumaq və bilgili olmaq lazımdır. Bu sizin estetik səviyyənizi yüksəldir və montaj edəcəyiniz əsərlərdə çox əhəmiyyətli bir fərq yaradır.

          Təcrübəyə əsaslanaraq tövsiyə edirəm ki, ingilis dilinizi ən azı orta səviyyəyə qaldırın, çünki həm texniki, həm də intellektual baxımdan ən vacib peşəkar qaynaqlar ingilis dilindədir.

           İkincisi, bir musiqi aləti çalmırsınızsa, həvəskar kimi çalmağa çalışın. Nağara, gitara və sair ola bilər. Ritm və temp hissi montaj işinin mərkəzindədir.

           Üçüncüsü, peşənin əvvəlində pis, lakin ödənişli olan layihə ilə az ödənişli, lakin maraqlı layihə arasında ikincisini seçin. Bu sizi inkişaf etdirəcək. Dost olduğunuz insanlarla işləyin. Onda fikir mübadiləsini daha asan edəcəksiniz. Mümkünsə, ağıllı rejissorlar və ağıllı komandalarla əlaqə qurmağa çalışın. Boş danışmaq əvəzinə qulaq asın. Bir fikriniz varsa, bunu deməkdən çəkinməyin, ancaq karyeranızın əvvəlində də ən ağıllı olduğunuzu təkid etməyin. Bundan əlavə, konkret işiniz yoxdursa, təkbaşına bir şey çəkin və montaj edin. Lazım gəlsə, gördüklərinizi kopyalayın. Boş duranda heç bir irəliləyiş olmur.

• Pis materialdan montajla yaxşı bir film çəkmək mümkündürmü?

• İstedadlı və həssas montajçı keyfiyyətsiz filmi izlənilə bilən filmə çevirə bilər. Ancaq onun üçün təxəyyül, təcrübə və improvizə qabiliyyəti olmalıdır.

Montaj zamanı səhnələrin yerini dəyişərək, anlaşılmaz yerlərdə əlavə dublyaj dialoqları təklif edərək və ya açıqlayıcı səs effektləri ilə qeyri-müəyyənlikləri çözə bilər. Səhnə görüntüləri və ya digər üsullarla, istifadə edilməyən kadrlardan istifadə etməklə, qara ekranda dublyaj etməklə, müxtəlif vizual kollajlarla səsdən istifadə etməklə və s. yollarla filmdə olmayan səhnələri də hazırlaya bilər.

Mən bir-iki filmdə səhnəyə çəkiliş qüsurlarını əlavə edərək, vizual dili gücləndirməyi bacarmışdım. Aydındır ki, bu, səliqəli montaj proseduru deyil və mən də bunu məsləhət görmürəm.

Bir həqiqət var ki, əgər ssenarinin damı möhkəm deyilsə və film çəkilişində tonlamada problem varsa (aktyorların tonundan və rejim nəzarətindən danışıram), filmi yaxşılaşdırmaq çox çətindir. Əziyyətinizin sonunda bəlkə də film iki faiz yaxşılaşacaq. Ancaq ssenari yaxşıdırsa və çəkilişlər də normaldırsa, qüsurlu montaj edilmiş film masada qala bilər. Montajçıların təcrübəsi artdıqca, bu riskin azaldığını düşünürəm.

Yaxşı montajçı filmin keyfiyyətini və gözləntilərini daha üst səviyyəyə qaldıra bilər.

• G.O.R.A. Ən məşhur fillmləriniz arasındadır. Komediya filmində yumor ssenariyə əsaslanır, yoxsa montaja? Digər janrda olan işlərinizdən fərqli işləməyinizi tələb edəcək xüsusi qaydalar varmı?

• Komediyanın müxtəlif növləri var. Sitkom dediyimiz “vəziyyət komediyası” o an səhnədə baş verən vəziyyətlərdən qaynaqlanır. Dialoqa əsaslanır. “Nə?” və “Necə? sualları əsasında edilən zarafatlardır. Baş qəhrəman bir şey deyir, digərləri “necə ”deyə təəccüblənir və qəhrəman orada yağlı cümlə işlədərək nöqtə qoyur.

Sitkomda split, yəni bölünmüş dialoq nadir hallarda edilir. Bölünmüş dialoq və ya L dialoqu, məsələn, mən danışıram və cümlənin ortasında görüntü kəsilir, səsimsə aşağıda davam edir. Cümlələrin və reaksiyaların tempi və vaxtı çox vacibdir. Zarafatdan dərhal sonra fasilə vermək vacibdir. Tamaşaçılara gülmək üçün vaxt verməlisiniz, əks halda zarafatlar bir-birini boğacaq. Çox vaxt buraxdığınız zamanda ritm çökür və mizah sönür.

Zaman sitkom komediyalarında, aktyorluqda və montajda hər şeydir. 

Komediyaların sürəti, ümumiyyətlə, yüksək olur. Çünki aktyorların tempi və tonu yüksəkdir. Dramlarda daha sadə tonla oynayırlar, bədən dili daha ağırdır və ona görə, kəsmə tempi montajda daha yavaşdır. Dramların sadələşdirilmiş, sakit və mürəkkəb aktyorluğunun oxunması üçün vaxt lazımdır. Dramatik səhnələri çox qısaltsanız, dramı öldürərsiniz.

Türk komediya tipində yumor, ümumiyyətlə, söz və dialoqa əsaslanır, çünki türk milləti didaktik filmlərdə çıxan sözləri gözləyir. Türk kinosunda səssiz komediya və ya qara yumor, demək olar ki, yoxdur. Xarici qara yumoru başa düşürlər, amma türk qara yumoruna gülmürlər. Mentalitetlə əlaqəli bir şeydir.

Sitkomlarda (sözlər üzərində komediyalar) aktyorların improvizasiyası nadir hallarda mümkündür. Yazılı söz yerinə başqa söz söyləsə, komediya yazılı sözlər üzərində olduğu üçün gülməli cavabı qaçırar. Eyni şey məzəli müzakirələrə də aiddir.

G.O.R.A filmində ssenari Cem Yılmaz tərəfindən yazıldığı üçün əsas dialoqlardan kənara çıxılmadı.

Əvvəllər Cemi “Vizontele”də montaj etmişəm. Həmin filmdə, demək olar ki, hər təkrar çəkiliş fərqli idi – “stand up” komediyaçısı kimi eyni dialoqu çox fərqli şəkildə deyərdi. Adətən, səhnələrini çox kəsmədən buraxmaq məcburiyyətində qalırdım, əks halda səhnə digər bucaqlardan çəkilən kadrlara uyğun gəlmirdi, sözləri eyni şəkildə deyə bilmirdi, ona görə də əlaqə qurmaq çətin olurdu. Bu da var ki, Cemlə eyni səhnədə oynayan aktyorlar zamanı çox yüksək dərəcədə hiss etməlidirlər, çünki səhnənin tempində hər hansı bir durğunluq duyan kimi çəkilişi qəfil kəsir. Təkrar etmək istəyir. Mahsun Kırmızıgül də eynidir. Onu “Nyu-Yorkda beş minarə” filminin çəkilişi zamanı görmüşəm. Aktyor yarım saniyə geciksə, səhnə təkrarlanır. Musiqiçidir. Cem Yılmaz da nağara çalır və ritm duyğusuna malikdir. Ümumiyyətlə, bu işləri görənlər musiqidən faydalana bilərlər.

• Kino sahəsində ən populyar status rejissorluq sayılır. Xüsusilə sənayenin inkişaf etmədiyi yerlərdə ən əhəmiyyətli insana çevrilir. Bir montajçının rejissorluq iddiası realdırmı?

• Hər kəsin rejissorluq iddiası var, çayçıdan tutmuş prodüserə kimi. Hamı “bunu daha yaxşı çəkərəm” deyə düşünür. Rejissorluğu yaradıcılıq yox, hörmət və sərvət kimi görür. Bu həsəd pulla bağlıdır. İnsanlar “çox yaxşı pul alır, amma işi çox asandır” deyə düşünürlər. Sultan yerinə olsaydım hesabı.

• Hazırkı yeriniz sizi qane edirmi? Hansı layihədə iştirak etmək istərdiniz?

• Özünüzü məmnun hiss edirsinizsə, gördüyünüz işlərin bədii və mənəvi cəhətdən çox yaxşı olduğu qənaətindəsinizsə, geriyə doğru gedirsiniz deməkdir. Əsl sənətkar öz işindən yüz faiz razı qala bilməz. Deyə bilərəm ki, “Bu işdən məmnunam, çünki daha yaxşı edə bilmədim, əlimdən gələni etdim”, ancaq bu iş həqiqətən mükəmməl olmaya bilər.

Harada olduğuma gəldikdə, yəqin ki rejissor olmadığım üçün təəssüfləndiyimi soruşursunuz. Bəli, təəssüf ki, amma Türkiyəyə gəlməklə taleyim dəyişdi. Türk dilini bilmirdim, öyrənənə qədər beş il keçdi, sonra uşaqlar…

Rejissor təkcə monitora baxan və bəzən komandanın üstünə əsəbiləşən yaradıcı insan deyil. Yüz dənə fərqli işlə məşğul olmalısan, bunların səksən faizi bürokratik işlərdir. İki yüz nəfərlik komandanı nəzarət altında saxlamağa məcbursunuz, enerjiniz və əhvalınız komandanın enerjisinə və əhvalına təsir edir. Eyni zamanda müvəffəqiyyət qazanmaq üçün diplomatik qabiliyyətiniz və pullu insanlara qarşı səbriniz, praktik düşüncəniz çox yaxşı olmalıdır. Bunun üçün bir neçə işi eyni vaxtda görmək tələb olunur.

Çox işi eyni vaxtda görə bilən adam deyiləm, xüsusən də səbrim tez tükənir, axmaqlara dözə bilmirəm. Bu xasiyyətlə uğurlu rejissor ola bilməzsən. Yalnız fikir və istedad önəm daşısaydı, dünya rejissorlarla dolu olardı. Son olaraq, işimi sevirəm. Mən artıq öz missiyamı başa düşmüşəm və bu yola diqqət yetirmişəm. Yaxşı montajçının pis rejissordan daha uzun ömürlü olduğunu düşünürdüm və haqlı idim.

Ürəyimdə bir layihə qalıb, 2009 -cu ildə ABŞ-dan bir prodüser zəng elədi ki, Bosniyada Ancelina Colinin iştirakı ilə film çəkiləcək. Məndən boşnaq və ingilis dillərində danışa bilib-bilmədiyimi soruşdular. Cavabım müsbət oldu, lakin Bosniya pasportuna sahib ola bilmədiyim üçün (niyəsə siyasi səbəblərə görə lazım idi) iş başqasına keçdi. Nəticədə Bred Pitlə görüşə bilmədik.

• Türkiyədə tanınmış insanlarla işləyirsiniz, onlarla çalışdığınız zaman hansı maraqlı hadisələr baş verib?

• Can Ulkay “Ayla” filmini çəkməzdən əvvəl illərlə təcrübəli reklam rejissoru olub.Onunla işləyərkən heç bir problem xatırlamıram. Köməkçisiz işləyirdim, qış idi, montaj otağı bağçada yerləşirdi, açıq qapı və paltoda qarda oturmuşdum. Prodüser Mustafa Uslu həmişə məndən iyirmi, on  və səkkiz dəqiqəlik filmin xülasəsini istəyərdi. Sponsor tapmağa çalışırdı. Çəkiliş çox uzun çəkdi, artıq gözümdə katarakt vardı, montaj zamanı sol gözüm tamamilə bağlanmışdı, sağ gözümlə kirpiklər arasında filmin montajını edirdim. “Bir -iki səhnə daha çəkəcəyikmi? Ehtiyac var?”, – deyə soruşdular.

Cavabında dedim: “Cənablar, çəkiliş bir ay da uzansa, montaja bir it və bir çəliklə gələcəm”. Güldük.

“Ayla” yaxşı layihədir. Adımı əvvəlcə yazmamışdılar, sonradan düzəltdilər.

“G.O.R.A” filmi üçün Antalya kinostudiyalarında işlədik, çəkiliş zamanı 42-43 dərəcə isti idi, makiyaj axdığına, aktyorların halı pisləşdiyinə görə gecə çəkməyə qərar verdilər. Son səhnələrini çəkmək üçün artıq vaxt yox idi və çəkilişlər üç gün gecə-gündüz davam etdi. Komandir Logarın toy səhnəsi idi. Səhnə altmış nəfərlə başladı, çəkiliş zamanı çoxu yuxusuzluqdan yerə səriləcək halda idi, bəziləri isə hətta dərin yuxuya gedirdi. Onları təpikləyərək belə oyatmaq mümkün deyildi. Rejissorun köməkçiləri və çəkiliş heyəti kostyum geyinib oynamağa başladılar. Əvvəldən bir çərçivədə on-iyirmi nəfər çəksələr də, sona doğru üç-dörd nəfərlik kadrlar çəkdilər. Çəkiliş sona çatdı və komanda xırda əyləncə təşkil elədi. Pivə yorğun başlarına vurdu və tapdıqları qırx kilo köhnəlmiş üfunətli kolbasanı studiya müdirinin akvariumuna atmağı qərara aldılar. Böyük akvariumda qırx-əlli balıq öldü. Studiya müdirinin tüfəngi olsaydı, oradaca bir neçə nəfəri güllələyərdi.

• Ən çox sevdiyiniz filminiz hansıdır?

• Montaj etdiyim ən məşhur filmlər hər halda “G.O.R.A” və “Müslüm”dür. Hər ikisini kinoteatrda on iki milyon tamaşaçı izləyib. Ürəyimdə olan isə sevilən Derviş Zaimin “Tabutda çevrilmə” və dahi Əhməd Uluçayın “Qarpız qabığından gəmilər hazırlamaq” filmləridir.

Oxucularınıza salamlar və bu müsahibəyə görə təşəkkür edirəm.

Müsahibəni hazırladı: Elmira Əzizxanlı

“Fokus” analitik kino jurnalı. Yanvar 2022/ №10