“Kuklalar”ın keçmişi və bu günü
“XX əsr futurizmlə başladı, ancaq nostalgiya ilə bitdi” deyə yazır Svetlana Boym[1] . Əsrin əvvəlində saatını ehtişamlı inqilablara, böyük utopiyalara, parlaq gələcək təxəyyüllərinə kökləyən dünya, əsrin sonlarına yaxınlaşdıqca nostalgiyaya bürünüb, “itirilmiş zamanın” ardınca getməyə başlayır. Hər nə qədər nostalgiya termini və anlayışı moderniti – yəni “sürətlənən zaman” ilə həmyaşıd olsa da, alt-üst olan ənənəvi dəyərləri, vərdiş edilmiş həyat tərzini tutub saxlamaq ehtiyacının kökləri daha əvvəllərə söykənsə də, əsrin sonunda sarsılan böyük arzuların, dağılan ittifaqların, qəddar neoliberal axının təsiri ilə bu “nostaljik vəba” daha çox yayılmağa başlayır.
Buna görə də, həm gündəlik həyatda, həm sənət əsərlərində, həm də kütləvi mədəniyyət məhsullarında keçmişi axtarmaq, keçmişi təzədən diriltməyə çalışmaq şəhvətli bir arzuya sürüklənmək kimi qarşısıalınmaz bir reallığa çevrilir. “Dönəm partiləri”ndən tutmuş avtobioqrafik romanlara, xatirə proqramlarından tutmuş nostalji filmlərə qədər hər kəs bu nostalgiya vəbasının bir tərəfindən yapışmağa başlayır. Üstəlik, fərdi şüur fəzasıyla çərçivələnmiş melanxoliyadan fərqli olaraq, nostalgiyanın, fərdi bioqrafiya ilə kameolar, ya da millətlərin bioqrafiyası arasında, fərdi yaddaş ilə kollektiv yaddaş arasındakı münasibəti də göstərdiyini yazır Boym[2]. Buna görə də nostalgiya partlaması bir tərəfdən vətənpərvərlik və milli ruh anlayışlarını gücləndirən, digər tərəfdən bu anlayışlara meydan da oxuya bilən bir çağırışdı. Necə ki, “Kuklalar” filmi bunun hər ikisinə nümunədir.
Birbaşa söyləsək, Çingiz Rəsulzadənin rejissoru olduğu “Kuklalar” filmi, bu nostaljik şüurun məhsuludur. Ancaq onu maraqlı edən hansısa qurulmuş bir vəziyyətin nostalgiyasını deyil, bir keçidi əks etdirməsidir. Dağılan bir quruluşla yeni başlayan quruluş arasında qalan, həm dağılana həm də yeni qurulana işıq salmağa cəhd edən bir film. Buna görə də rejissorun obraz olaraq yeniyetmələri seçməsi təəccüblü deyil. Keçmiş quruluşun izləri onların Sovet ailələrində olsa da, uşaqların özləri bu ailəyə daxil deyil. Onlar üçün bu “sovet ailəsi” ögey və ya sərxoş ata, ya da onların əməyini istismar edən qohum-qonşudur. Ona görə də onlar taxdıqları maskalarla bu çoxluqdan fərqlənməli, dənizə açılan qapılarla azadlığa can atmalı, onlara kələk gəlməyə çalışsa da, erməni şeflərini sağ-salamat Bakıdan yola salaraq tər-təmiz yollarına davam etməlidirlər. Bəli, onlar Sovet ailəsinə aid deyillər, ancaq başqa bir ailənin – “yeni azərbaycan ailəsinin” də qurucularıdır. Sovet ailəsinin onlar üçün bir tərifi var: “pis adam deyildi, amma bəxti gətirmədi”.
Uşaqların ailə xilaskarı obrazı, bir çox ailə melodramının özəyini təşkil edir. Məsələn, Türkiyə melodramlarında hansısa bir səhv ucbatından dağılan ailəni sonda birləşdirən uşaqlar klişesi ən çox bilinən nümunələrdəndir. Şərait nə qədər pis olursa-olsun, uşaqların səyi sayəsində ailə (toplum) dağılmaqdan xilas olur.
“1960-1970-ci illərdə çəkilən Ayşəcik və daha sonrakı Ömərcik, Sezercik və Yumurcaq filmlərinin bu ölkədə (Türkiyədə – T.A..) təkcə uşaqlar tərəfindən deyil, böyüklər tərəfindən də çox sevilməyinin səbəbi budur. Bu filmlərin çoxunda, pisliklərlə dolu böyük şəhərin ortasında sahibsiz və yetim qalmış, ya da hər an sahibsiz və ya yetim qalmaq təhdidi altında olan uşaq, erkən yaşda layiq olmadığı bir acıyla döyüşmək məcburiyyətində qalırdı…(və) tökülən bu qədər göz yaşına baxmayaraq uşağın qələbəsi ilə bitərdi bu filmlər…Tamaşaçı olaraq bizlər haqsızlıqla mübarizə aparan, ədalət paylayan, kiçik yaşda evin qarovulluğunu üzərinə götürmüş qəhrəman uşaqla üzləşərkən, əslində, öz uşaq olduğumuza ağlayır, ancaq eyni vaxtda orada böyüklərə heç vaxt nəsib olmayacaq bir güc tapırıq”.[3]
Ancaq “Kuklalar”ın uşaqları daha da böyük bir iddiaya sahibdir: onlar yeni bir milləti – postsovet Azərbaycanını – birləşdirmək arzusundadır. Buna görə də, fərdi arzularını (qızlarla yatmaq) basdıraraq, dostluğu qorumağa çalışırlar. O arzuya məğlub olduqlarında da (qızla sevişməsi səhnəsi) bu birlik pozulur.
Ancaq doğurdanmı bu aseksual yaddaş bir millətin birliyi ola bilər?
“Kuklalar”ın əsas problemi də məhz burada yatır. Rejissor “yeni Azərbaycanın” qurucusu olan uşaqları ideallaşdıraraq, bütün yükü “pərdə xatirələrin” üzərinə yükləyir. Freyd, gündəlik həyatda uşaqlıq mövzusunda olan essesində, uşaqlıqda xatırladığımız şeylərin çoxunun əhəmiyyətsiz olduğuna diqqət çəkir. Freydə görə “pərdə xatirə”lər, yəni xatırlananlar, səhv xatırladığımız adlarda olduğu kimi, əslində, unudulan, şüurun unutmaq istədiyi şeylərin yerinə keçir. Daha da əhəmiyyətlisi, Freydin burada fərdlərin uşaqlıq xatirələri ilə millətlərin “xatirələri” arasında bənzərlik qurmasıdır. Yəni Freydə görə, bir xalqın sahib olduğu keçmiş anları, əfsanələri və mifləri, fərdlərin uşaqlıq xatirələrinin “pərdə xatirə” quruluşuna bənzəyir. Bir sözlə, milli əfsanələr və miflər, xatırlanmayan, yaxud xatırlamaq istənilməyən başqa şeylərin yerinə keçir[4].
Buna görə də, “Kuklalar”da uşaqların məsumluğu və seçmə xatirələr üzərindən qurulmağa çalışılan “millətin məsum quruluşu” filmin dərinləşməsinə imkan vermir. Keçmişin bu qədər məsum, obrazların bu qədər ideallaşdırılmış forması, bircə şeydən xəbər verir: “biz qurbanıq”.
Halbuki, Beatriz Sarloya görə, “mən qurbanam” deyən, əslində, qurban olmayan, yəni sağ qalandır. Öldürülməyənlər, yəni şahid olaraq baş verənləri anlatmağa çalışanlar heç vaxt baş verənləri tam olaraq anlatmazlar. Onlar danışır, çünki onların yerinə başqaları ölüb. Kuklaların bacarmadığı – bu qurbanlıq mifindən kənara çıxıb, özünə kənardan baxa bilməməsidir. Zira “bilmək üçün təxəyyülün özündən kənara çıxması və düşünməsi lazımdır, bu səyahətdə tarixin heç vaxt tam olaraq anladıla bilməyəcəyini və heç vaxt bunun sonu olmadığını başa düşər”[5]. Buna görə də “Kuklalar”ın keşmişə bu melanxolik və bütünləşdirici millət gözüylə baxması bizə keçmişi anlatmadığı kimi, bu günümüz haqqında düşünməyə də imkan vermir.
Buna imkan verən yeganə səhnə isə filmin son səhnəsidir. Səngər dibinə çöküb, ölən kuklalara arxasını çevirmiş tamaşaçı, keçmişin həqiqətini, sadəcə, dumanlar içindəki o ölü kuklaların bildiyini hiss edir. İfadə istedadım Eli Vizel qədər olsaydı, bunu belə ifadə edərdim: “Bunu yaşamayanlar heç vaxt başa düşməyəcək; yaşayanlar isə heç vaxt anlatmayacaq; nə doğrunu nə də tamamını … keçmiş ölülərindir”.
Toğrul Abbasov
“Fokus” analitik kino jurnalı №02 (08) Dekabr 2012
[1] Svetlana Boym, Nostaljinin Geleceği, syf 14, Metis yay. 2009
[2] A.g.e. syf 18.
[3] Nurdan Gürbilek , Kötü Çocuk Türk,”Acıların Çocuğu”, syf. 41, Metis yay. 2010
[4] Sigmund Freud, Günlük Yaşamın Psikopatolojisi,”Çocukluk Anıları ve Perde Anılar”,syf 76-84, çev. Şemsa Yeğin, Payel yay. 2003
[5] Beatriz Sarlo, Geçmiş Zaman, syf. 29-37, çev. P.B.Charum – D. Ekinci, Metis yay. 2012