Kler Atterton: “Montaj struktura yox, hissə bağlıdır”

Bu il altıncı dəfə keçirilən  « Sevil » Beynəlxalq Qadın Sənədli Film Festivalı kinosevərlər üçün Şantal Akermanın retrospektivi, beynəlxalq festivalların proqramlarından seçmələr, maraqlı qonaqlarla söhbətlər, müzakirələrdən ibarət  xeyli zəngin bir proqram hazırlamışdı. Festivalın qonaqları arasında azərbaycanlı kinomanların daha çox Şantal Akermanla əməkdaşlığı sayəsində tanıdığı, festival çərçivəsində montaj sənətinin sirləri haqqında ustad dərsi verən məşhur montajçı Kler Atterton da vardı. K.Attertonla eksklüziv müsahibəni təqdim edirik.    

– Kler, montajı sizin üçün maraqlı edən nədir?

– Əslində, mən montajçı olmağı düşünmürdüm. Montajın nə olduğunu bilmirdim və gələcəyimlə bağlı xüsusi bir planım yox idi. Amma görüntülərlə çox sıx, sözlərlə isə bir az çətin münasibətim vardı. Məncə, sözlər yalan danışmaq baxımından görüntülərdən daha bacarıqlıdır. Ona görə də, həqiqətə yaxınlaşmaq vasitəsi olaraq sanki görüntülərlə aramda çox güclü bir əlaqə yaranmışdı. Əvvəllər montajla məşğul olmaq istədiyimi bilmirdim, çünki montajın nə olduğunu bilmirdim. Nəticədə isə həm görüntülər çəkməyə, həm də səslə işləməyə başladım. Musiqi ilə də məşğul olduğumdan səs mənim üçün çox vacib idi. Kinoda səs ayrıca bir dil kimidir. Odur ki, mən kamera ilə işləməyə və səs yazmağa başladım, eyni zamanda Simona de Bovuar Mərkəzində işləyirdim. Bu mərkəz qadın filmlərini arxivləşdirən və nümayiş etdirən bir təşkilat idi. Bilmirəm, bu, sualınıza aiddir, ya yox, amma çoxlu fərqli işlərlə məşğul olmuşam. Şantal Akermanla tanışlığımın səbəbi də montaj deyildi. Simona de Bovuar Mərkəzinin rəhbəri Delfina Şeri məndən Şantalın bacısı qızı ilə birlikdə oynadığı bir tamaşanı çəkməyimi xahiş etmişdi. Şantal isə məndən özümü çəkməyimi istədi. O, çəkiliş tərzimi çox bəyənmişdi. Deyirdi ki, hər dəfə mənə nəsə etməyimi – məsələn, yaxınlaşmaq, planı genişləndirmək və ya kameranı hərəkət etdirmək – demək istəyəndə mən artıq onu edirdim. Çəkilişdən sonra mənimlə işləmək istədiyini dedi. Amma nə üzərində və necə işləyəcəyimizi bilmirdik. O vaxtlar mən həm kamera ilə çəkirdim, həm səs yazırdım, həm texniki işlər görürdüm, eyni zamanda montaj da edirdim. Zamanla anladım ki, məhz montaj zamanı kinoya daha güclü bağ hiss edirəm. Montaj edərkən sanki gördüyüm işlə daha canlı və aydın bağ qururam, nələrisə sınamaq, yeni nəsə tapmaq istəyi məni həvəsləndirir. Fransızca “matière filmique” adlandırdığımız anlayış, yəni, görüntü, səs, ritm və kinonu yaradan hər şey mənim üçün çox önəmlidir. “Matière” fransız dilində “materiya”dan daha artıq bir məfhumdur: həm konkret, həm də canlı bir substansiyadır. İngilis dilində bu sözün dəqiq qarşılığı yoxdur, amma mən bu anlayışı çox sevirəm.

– Siz montajı yalnız texniki proses kimi deyil, həm də estetik və fəlsəfi proses kimi təqdim edirsiniz. Sizin üçün ideal montaj qərarı necə formalaşır? Bu, hissə əsaslanır, yoxsa struktura və ya hər ikisinin balansına?

– Bu struktur deyil, çünki mən əvvəlcədən struktur qurmuram. Film üçün əvvəlcədən qurulmuş bir struktur olmur. Hisslə bağlıdır, bəli. Amma mən düşünürəm ki, biz çox zaman “hiss” və “düşüncə” anlayışlarını bir-birinə qarşı qoyuruq. Halbuki montajda hiss düşüncə ilə əlaqədədir. Hətta həyatda da belədir. Bəzən bədən bir şeyi beyin anlamazdan əvvəl bilir. Hiss və düşüncə bir-birindən ayrı mövcud deyil. Montajda bu əlaqə necə qurulur? Kadrları açıq şəkildə qəbul etməklə, onları bir araya gətirməyə çalışmaqla və doğru ritmi tapmaqla. Bu ritm filmin müxtəlif elementlərini bir yerə gətirən məkanı yaradır. Bu da struktur və nəqli formalaşdırır. Yəni, mən strukturla irəliləmirəm, çünki əvvəlcədən struktur qurmuram. Görüntüyə, səslərə qulaq asıram və onları bir yerə yığaraq bir ritm qurmağa çalışıram. Bu ritm həm hissə, həm də düşüncəyə bağlıdır. Bədənimizlə həm düşünürük, həm hiss edirik.

–  Siz deyirsiniz ki, montajçı da yaradıcı olmalıdır. Axı, çəkən rejissordur və səhnələrin ardıcıllığına o qərar verir. Onda bu prosesdə montajçının rolu nədən ibarətdir?

– Razı deyiləm. Əgər belə olsaydı, montaj bu qədər vacib olmazdı. Bəzi rejissorlar hər şeyi əvvəlcədən planlaşdırırlar. Bu da bir yanaşmadır. Amma əksər rejissorlar filmin montaj prosesində dəyişməsinə, özünü kəşf etməsinə imkan verirlər. Çəkiliş zamanı bəzən elə şeylər baş verir ki, rejissor belə onun fərqində olmur. Həmin görüntülərdə filmin başqa bir həqiqəti ortaya çıxır. Bu, layihəyə sadiq qalmamaq demək deyil. Əksinə, bəzən rejissorun özünün də şüurlu şəkildə bilmədiyi bir dərinliyi tapmaq deməkdir. Məsələn, Şantalla və digər rejissorlarla işləyərkən onlar mənə heç vaxt “bunu bura qoy, sonra onu qoy” demirlər. Bu daha çox təcrübə paylaşmaq prosesidir. Bütün materiala birlikdə baxırıq, sonra isə mən təkbaşına işləyirəm. Daha sonra da etdiklərimi rejissora göstərirəm. Həmin anda nəsə baş verir. Montaj mənim üçün yaradıcı məkan deyil, filmin öz həqiqətinə daha da yaxınlaşa bildiyi bir mərhələdir. Rejissorun böyük təzyiq altında olduğu doğrudur. Daim kimlərisə maliyyə verməyə inandırmalı, aktyorları seçməli, prodüser tapmalıdır. Bəzən çəkiliş zamanı nəsə baş verir, layihədə nələrsə gözdən qaçır. Montaj zamanı bir montajçı olaraq mənim işim filmi mümkün qədər gücləndirmək, rejissorun arzusuna yaxın formaya gətirməkdir. Çox vaxt rejissorlar qorxurlar – film necə alınacaq, birdən insanlar başa düşməzlər, gedib baxmazlar, çox uzun alınar və s. və i. Mən onlara bu qorxularının öhdəsindən gəlməyə kömək edirəm. Ona görə də, mən heç vaxt rejissorlardan “Nə istəyirsən?” soruşmuram. Sadəcə görüntülərə və səslərə baxıram və nə hiss edirəmsə, onunla işləyirəm.

– Bizim ölkədə çox vaxt rejissorlar dominantdır və sizin dediklərinizi etmək texniki olaraq çox çətindir.

– Bəlkə elədir. Mən sizin ölkəniz haqqında çox bilmirəm və sizin rejissorları mühakimə etmək istəmirəm. Ancaq düşünürəm ki, bəzi rejissorlar nəzarəti itirməkdən qorxurlar, montajçıya böyük sərbəstlik vermək istəmirlər. Məncə, bu çox məyusedici haldır. Çünki yaradıcı proses heç kimin tam nəzarətində olmamalıdır. Bu proses hamımızdan daha güclüdür. Biz sadəcə onun yaranmasına yardım etməliyik, bunun üçün birləşməliyik. Məncə, ən güclü rejissor, hətta insan o kəsdir ki, öz hakimiyyətini itirməkdən qorxmur. Bir film paylaşdıqca, yeni fikirlərə açıq olduqca güclənir.

– Mühazirənizdə dediniz ki, bir planın uzunluğu məntiqdən yox, hissdən asılıdır. Bu “hiss” rejissorla necə sinxronlaşdırılır? Xüsusilə, gənc rejissorlarla işləyərkən bu sinxronlaşma necə qurulur?

– Dediyim kimi, hiss nə düşüncədən, nə də məna axtarışından ayrı mövcud deyil. Hisslər özü də mənanın və düşüncənin yaranma prosesində iştirak edir. Sualınız planın uzunluğuna aid olduğu üçün belə deyim : kinoda hansı “substansiyalar”, maddələr var? « Maddə», «materiya» fransız «matière» sözünün tərcüməsidir. «Matière» – materiyadır, amma bir növ, canlı materiyadır. Beləliklə, sənin əlində səs, görüntü, hərəkət və zaman var. Zaman da kinonun əsas substansiyalarından biridir. Kadrın uzunluğunu doğru seçmək, doğru görüntünü və ya doğru səsi seçmək qədər vacibdir. Bütün bu elementlər bir yerə toplanır və filmin ritmini, mənasını formalaşdırır. Gənc rejissorlarla da proses eyni cür gedir. Mənimlə işləyən rejissorlar, ümumiyyətlə, görüntü və səsə açıq yanaşan insanlardır. Onlar təsvirə, səsə sadəcə mesaj ötürən vasitələr kimi yox, daha çox, bizim axtardığımız həqiqətin bir parçası kimi yanaşırlar. Bir kadrın uzunluğu və ya qısalığı o vaxt doğru olur ki, həmin kadrdakı zamanda nəsə baş verir və o şey göründüyü qədər deyil, kadrın çərçivəsindən kənara çıxan, daha böyük, daha fərqli bir şeydir.  Məsələn, ekranda bir ağac göstərirsən. Ağac tanış bir obrazdır, amma onun planında, vaxtında nəsə daha artıq bir şey baş verirsə, o zaman bu plan öz ritmini tapır. Yəni, kadrın müvafiq uzunluğunu tapmaq film üçün doğru ritmi yaratmaq prosesinə bərabərdir. Birinci montajda kadrın ölçüsünü birbaşa bilmək olmur. İlk qoyulan kadrlar çox uzun, ya da qısa görünə bilər. Amma sonrakı səhnələrə baxdıqca hiss edirsən ki, bu planı bir qədər qısaltmaq, ya da uzatmaq lazımdır, çünki digər planların nəfəs almasına imkan vermir. Bu bir növ ümumi ritmi qurmaq, tamaşaçıya və filmə uyğun məkan yaratmaq məsələsidir.

– Bəs montajçı süni dram və saxta emosiyalarla mübarizə apara bilərmi? Axı rejissor filmi artıq çəkib və material hazırdır. Montajçı nəyi dəyişə bilər?

– Nəyi nəzərdə tutduğunuzu başa düşürəm. Bu tendensiyaya kinoda tez-tez rast gəlinir. Bəzi rejissorlar düşünürlər ki, hər şey açıq-aşkar və aydın olmalıdır, hər səhnəni, hadisəni tamaşaçıya ətraflı izah etmək lazımdır, tamaşaçı hər şeyi dərhal başa düşməlidir. Bəziləri bunu tamaşaçıları əyləndirmək, ya da ağlatmaq üçün edirlər. Bu da bir üsuldur. Amma bu məni maraqlandıran kino növü deyil. Mən çox vaxt gənc rejissorlarla işləyirəm – seminarlar və ya məktəblərdə. Onlara deyirəm ki, öz fikirlərinizi formalaşdıra bilmək üçün tamaşaçıya boşluq buraxmaq vacibdir. Hər şeyi izah etmək lazım deyil, çünki həyat da aydın deyil, həyatda hər şeyi başa düşmürük. Varlığın özü bir sirrdir. O zaman kino niyə tam aydın olmalıdır? Bu zaman rejissorlar rahatlaşırlar, “mən elə bilirdim ki, hər şeyi izah etməliyəm” deyirlər. Ona görə də, gənc rejissorlarla işləməyi sevirəm, çünki bu əməkdaşlıq onlara sərbəstlik verir. Onlar izafi izah etməyə məcbur olmadıqlarını anlayırlar.

– Özümdən misal çəkim. Mənim «Unudulmuş arzular» filmim 38 dəqiqə idi, ilk on dəqiqədə anamın gündəlik həyatını müşahidə edirdim, amma çoxları bu hissəni darıxdırıcı hesab etdi. Mən filmi 30 dəqiqəyə qədər qısaltdım, amma bu dəfə də eyni təsiri verə bilmədi. Mən necə montaj etməliyəm, necə çəkməliyəm ki, qəhrəmanımı ucuz dram personajına çevirməyim?

– Mən filminizi görmədiyim üçün dəqiq bir cavab verə bilmərəm. Ola bilər ki, həqiqətən, başlanğıc bir qədər uzun olub. Amma bəzən belə olur. Sən hiss edirsən ki, əvvəlki versiya insanlar üçün darıxdırıcıdır, amma qısa versiya sənin üçün yetərli olmur.

– Mən sadəcə istəyirdim ki, anamın həyatını göstərim. O, iki məkanda – ev və iş arasında yaşayır. Mən göstərmək istəyirdim ki, anamın həyatı təkcə bundan ibarətdir.

– Bəlkə də sadəcə göstərmək kifayət deyil. Ola bilər ki, ritmdə bir problem olub və ya başqa bir şey çatışmayıb. Çünki hər şey orqanizmdir, hər şey bir-birinə bağlıdır. Ona görə də, konkret nə etmək lazım olduğunu demək çətindir.

– Filmi qısaldarkən hekayənin ritmini qorumaq üçün, adətən, nə qurban verilir və bu ritm necə qorunur?

– Mən heç vaxt nəyisə qurban vermirəm. Sən filmi niyə qısaltmaq istəyirsən? Məcbur olduğun üçünmü?

– Yox. Məsələn, anamı çəkəndə bir çox planlar çəkmişdim, amma bəzilərini filmə daxil edə bilmədim. Mentorum mənə dedi ki, ən çox sevdiyin səhnələri «öldür». Ona görə də, bilmək istəyirəm, ritmi necə qorumaq olar?

– Ritmi qorumaq əlbəttə vacibdir, amma bu, nədənsə imtina etmək anlamına gəlmir. Mən heç vaxt düşünmürəm ki, hansısa səhnəni “qurban verirəm”. Əgər hansısa plan filmdə olmalıdırsa, o orada olur. Amma bəzən bir kadr o qədər güclü olur ki, filmdə bütün digər elementləri “əzir”. Yəni nə zaman onu yerləşdirsən, sanki digər hissələri pozur. Elə planlar olur ki, çox sevirik, onlardan çox şey gözləyirik, amma axırda həmin plan filmə daxil olmur. Amma bu o demək deyil ki, o planın heç bir rolu olmayıb. Sadəcə filmə daxil olmur, amma filmin yaranma prosesində vacib rolu olub. Bu sadəcə ritmi qorumaq deyil, ritmə qulaq asmaqdır. Bəzən ritmin özü hansısa planı qəbul etmir, halbuki sən onu çox vacib hesab edirdin. Amma sonra anlayırsan ki, o plan olmayanda film daha rahat nəfəs alır. Mənimlə son vaxtlar işləyən portuqaliyalı bir rejissor vardı. Onun ən sevdiyi planlardan biri filmin ümumi axını üçün çox ağır idi. Biz onu çıxartdıq və film sanki yenidən nəfəs aldı. Belə hallar olur. Bu, “kim uduzursa, əslində o qazanır” prinsipidir. Film udur.

– Ümumiyyətlə, sizin üçün “artıq” plan nə deməkdir? Rejissorlar nə vaxt “çox” göstərdiklərini anlamırlar? Yəni, çox izahlı plan və ya çox detallı plan.

– Bu, rejissorun səhvi deyil. Bəzən çəkiliş zamanı belə planları çəkmək vacib görünür. Amma montaj zamanı baxırsan ki, bu plan artıqdır, çox şey izah edir, ətrafındakı hər şeyi boğur. Yəni bu, rejissorun görməməyi demək deyil. Sadəcə, film çəkmək bir kəşf prosesidir. Hər şey zamanla aydın olur. Bəzən görüntü çox şey göstərir, amma özü mövcud deyil, yəni, “yaşamır”. Mən həmişə real mövcud olan, “yaşayan” planlar axtarıram. Sadəcə göstərmək və sübut etmək məqsədi güdən planlar çox zaman artıq olur.

– « Sevil » Film Festivalı kimi təşəbbüsləri necə qiymətləndirirsiniz? Belə festivallar qadın rejissorların beynəlxalq platformalara çıxışına necə təsir edir?

– Məncə, belə festivallar çox vacibdir. Açığı, mən festival mühitini, bu qoruyucu, formal atmosferi o qədər də sevmirəm. Şantal da festivalları çox sevmirdi. Amma bəzi festivalların varlığı vacibdir. Düşünürəm ki, bu cür təşəbbüslər görünən olmaq üçün kömək edir. Hərçənd Şantal da deyirdi ki, “qadın kinosu” çəkmir, o, sadəcə bir qadındır və kino çəkir. Vacib olan kinodur. Yəni belə festivallar faydalı ola bilər, amma biz özümüzü belə kateqoriyaların içinə salmamalıyıq.

Müsahibəni hazırladı : Aynur Kazımova