Kinoda mavinin yeddi çaları
Kino vizual sənət kimi rənglərin gücündən istifadə edərək emosional təsir yaradır. Hər bir rəng müəyyən simvolik yük daşıyır. Bu baxımdan mavi rəng, xüsusilə maraqlıdır.
Psixoanalizin banisi Ziqmund Freyd mavini sakit rəng hesab edirdi. Bu rəng daha çox rahatlıq və məhsuldarlıq təmsili olaraq qəbul olunur. Çünki insanlara ən çox rahatlıq verən təbiət obyektləri – dəniz və səma, məhz mavi rəngdədir. Filmlərdə də bu obyektlər tamaşaçılara sakitlik və rahatlıq duyğusunu ötürmək üçün istifadə edilir.
Əsrlər boyu hər rəng mövcud olduğu mühitə görə simvolik məna qazanıb. Mavi rəngin mənası və simvolikası isə tarix boyu müxtəlif cəmiyyətlərdə fərqli olmuş və bu günə qədər gəlib çatmışdır. Bəzi cəmiyyət və dövrlərdə mavi – kədər ilə əlaqələndirilmiş, bəzilərində isə səma ilə bağlanaraq sakitlik və dinciliyin rəngi hesab olunmuşdur.
Məsələn, Mesopotamiyada mavi rəng ilahi mərhəmət və bağışlanma ilə simvollaşdırılmışdır. Eyni şəkildə, Misirdə də mavi rəng müqəddəs sayılmışdır.[1]
Müxtəlif mədəniyyətlərdə mavinin mənası yalnız dini və ilahi simvolizmə bağlı qalmamış, həm də təbiət və həyat anlayışları ilə sıx əlaqələndirilmişdir. Bu səbəbdən, qədim toplumlarda mavi rəng göy və təbiət elementlərinin simvolu olaraq gündəlik həyat və inancların ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
Türklərin ibtidai inanclarında yaşıl və mavi rəng səmanı simvollaşdırmış, Şərqi bildirmək üçün bu rəngdən istifadə edilmiş, həmçinin təbiət rəmzi kimi əks etdirilmişdir.[2]
Qədim dövrdə dəniz mavisi nadir tapıldığı üçün ən çox arzu edilən rəng sayılırdı. Bu rəng lacivərt daşından əldə olunurdu və bahalı olduğundan yalnız zənginlərə, yüksək mövqeli şəxslərə məxsus idi. Ona görə də dəniz mavisi həm də soyluluğun rəmzi idi. Orta Şərqdə o, Tutanxamonun məzar tacında və İştar qapısının kərpiclərində öz əksini tapmışdı. Orta əsr Avropasında isə dini əlyazmalarda İsa Məsih və Bakirə Məryəm müqəddəs sayıldığından, onların geyimlərinin rənglənməsində və təsvirlərində bu rəngdən istifadə olunurdu.[3]
Odur ki, mavi rəng həm maddi, həm də simvolik olaraq yüksək dəyər qazanmış, tarixi və mədəni kontekstdə insanın emosional və sosial həyatına təsir edən əhəmiyyətli bir vizual elementə çevrilmişdi. Rəngin həm qiymətli materiallarda işlənməsi, həm də dini və ictimai simvolizm üçün seçilməsi, onun həm kütləvi, həm də fərdi təcrübələrdə xüsusi bir yer tutmasını təmin edirdi.
Van Qoqun məşhur “Qəm içində yaşlı adam” əsərində qəm içində bükülmüş yaşlı adamın üzərindəki mavi libas onun ağrısını tamaşaçıya hiss etdirir. Amerika musiqisinin kədərli janrı olan “bluz”un adı da təsadüfi deyil. Tarix boyu rəssamlar mavini iztirab və hüznün simvolu kimi göstərmişdirlər. Pikassonun yaxın dostunun intiharından sonra yaranan “Mavi dövr” bunun ən dramatik nümunələrindəndir. Sözügedən dövrə aid əsərlərdə rəssam, fahişələrin və dilənçilərin acınacaqlı həyatını, öz depressiyasını məhz mavi rənglə ifadə edirdi. Ondan sonra gələn sənətkarlar da eyni rənglə kədəri çatdırırdılar. Feliks Qonzalez-Torres isə QİÇS qurbanları üçün düzəltdiyi mavi konfet installyasiyaları ilə hüznünü sənətə çevirmişdi.[4] O cümlədən Azərbaycan dilində də eyni mənanı daşıyan “gününü göy əskiyə bükmək” ifadəsi var.
Mavi rəngin sənətdə və mədəniyyətdə bu qədər dərin mənalar daşıması, onun yalnız estetik deyil, həm də simvolik və emosional bir vasitə kimi qəbul edilməsindən irəli gəlir. Bu rəng həm fərdi hissləri ifadə etməyə, həm də tarixi və mədəni kontekstdə spesifik mesajlar verməyə imkan yaratmışdır.
Orta əsrlərdə mavi, artıq əsas rənglərdən birinə çevrilmiş, Renessansda isə aparıcı simvol kimi öndə dayanmışdı. Yeni dövrdə isə mavi demək olar ki, bütün təsvir sənətinin ayrılmaz hissəsinə çevrildi — hər bir tablodakı payı fərqli olsa da, o, rəssamlığın universal dili oldu.[5]
XVIII və XIX əsrlərdə mavi rəng sənətdə və ədəbiyyatda kədər və hüznün simvoluna çevrilmişdi. Tənhalıq, qəm və ümidsizliklə bağlı emosiyaları əks etdirdiyi üçün rəssamlar və yazıçılar onu geniş istifadə edirdilər. Romantizm dövründə mavi rəng tənhalıq hisslərini oyadır, əsərlərdə depressiya və kədərin vizual və ədəbi təzahürünü təmin edirdi. İngilis romantik şairi Vilyam Vordsvort mavidən tez-tez şəxsi kədərini və hüznünü ifadə etmək üçün istifadə etmişdi. XIX əsrdə “mavi dövr” sənəti bu rəngi populyarlaşdırdı; Vinsent van Qoq və Pol Qogen kimi sənətkarlar mavi ilə ümidsizlik və tənhalığı canlandırırdılar.
Mavinin sənətdə qazandığı simvolik yük və emosional təsir, kinoda bu rəngin funksiyasını formalaşdıran əsas elementlərdən birini təşkil edir. Tarixi təcrübə göstərir ki, rəssamların kədər və tənhalığı ifadə etmək üçün seçdiyi mavi, rejissorlar tərəfindən vizual hekayə dilində tərcümə olunur. Beləliklə, sənətdəki simvolik ənənə kino dilinə ötürülür və rəng yalnız dekorativ deyil, həm də hekayənin emosional və fəlsəfi qatlarını çatdıran güclü bir vasitəyə çevrilir.
Hər bir rəng, tarixi təcrübə və tamaşaçı qavrayışı nəticəsində öz simvolik mənasını daşıyır. Rejissorlar tez-tez rəngdən tamaşaçının təhtəlşüuruna təsir etmək və kadrın ümumi təsirini gücləndirmək üçün istifadə edirlər. Filmdə rəng yalnız psixoloji təsir yaratmır, həm də atmosfer qurur, ümumi əhvali-ruhiyyəni formalaşdırır və filmin məzmunu və ya personajlar haqqında əlavə məlumat verir. Kino rəngləri müxtəlif vəzifələr daşıyır – süjetin irəliləməsi, dramatik effekt, simvolizm və rənglərin tamamlayıcı sxemi vasitəsilə vizual harmoniya.[6]
Kino dilində rəng yalnız dekorativ element deyil; o, həm də kadrın ritmini, emosional tonunu və tamaşaçının psixoloji reaksiyasını formalaşdırır. Mavi rəng xüsusilə diqqət çəkir, çünki həm soyuq, sakitləşdirici təsir yarada, həm də gizli gərginlik və sirr qatını əlavə edə bilir. Beləliklə, mavi rəngin vizual təsiri yalnız rəngin özü ilə məhdudlaşmır, o həm də hekayənin dramaturgiyası və obrazların daxili dünyası ilə sıx bağlıdır.
Sarı fon üzərində mavi rəng bir qədər sönük görünür və parıltısını itirir. Saf mavi isə sarı və ya qırmızı çalarlar daşımayan təmiz rəngdir. Qırmızı rəng dinamizmin simvolu sayılırsa, mavi passivliyin əksi kimi qəbul edilir. Lakin mavi həm gizli təhlükəni çatdırmaq, həm də sehrli və sirli təsir yaratmaq üçün istifadə oluna bilər. Məsələn, Stenli Kubrikin “Geniş qapanmış gözlər” filmində mavi rəng gərginliyi, təhlükə və obrazların daxili qorxusunu vurğulamaq üçün istifadə olunur. Hər kadrda mavi çalarlar tamaşaçıda narahatlıq hissi oyadır və sirli atmosfer yaradır.
Eyni şəkildə, Baz Lurmannın “Mulen Ruj” filmində mavi tonlar sehrli və mistik bir dünyanı canlandırır, tamaşaçıya romantik və qeyri-adi bir əhval-ruhiyyə çatdırır. Bu filmlərdə mavi rəng həm vizual estetik, həm də hekayənin emosional ritmini müəyyən edən simvolik vasitə kimi çıxış edir.
Mavi rəng triller və qorxu janrlarında tamaşaçıda yadlaşma və narahatlıq hissi yaratmaq üçün tez-tez istifadə olunur. 1940-cı ildə Samuel Armstronq, Ceyms Elqar və Bill Roberts tərəfindən çəkilmiş “Fantaziya” animasiya filmində mavi rəng həm sehrli, həm də bilinməz, təhlükəli və qorxulu motivləri çatdırmaq üçün işlədilmişdir. Mavi həmçinin kədəri ifadə edir; Mişel Qondrinin “Saf şüurun əbədi işığı” filmində bu çalarlar qəhrəmanların daxili dünyasındakı hüznü göstərmək üçün istifadə olunmuşdur. Maraqlıdır ki, “Harri Potter” serialının bəzi səhnələrində mavi rəng məhvedici gücü simvolizə edir.
Yuxarıda da dedyimiz kimi, mavi rəngin ən məşhur simvolik mənalarından biri kədər və depressiyadır. Film səhnələrində qəhrəmanlar ruhən çökmüş, narkotikin təsiri altında və ya ətraf mühitdə çaşqın olduqda tez-tez sönük mavi çalarlar istifadə olunur. Bu rəng həmçinin, qəhrəmanın tənhalığını vurğulayır: tamaşaçı onu həm açıq şəkildə görə, həm də ətrafındakı izdiham və həyatın hərəkətinə baxmayaraq hiss edə bilər.[7]
Kşiştof Kislovskinin “Üç rəng” trilogiyasının “Mavi” filmi rejissorun humanist baxışını göstərən mühüm nümunədir. Bu film trilogiyanın ilk hissəsidir və Fransız bayrağını, “azadlıq”, “qardaşlıq” və “bərabərlik” ideallarını simvolizə edir. Filmin qəhrəmanı Jüli ağır bir itki yaşayır və bu itki onun kədərli, sakit mavi əhvalını yaradır. Maraqlıdır ki, mavi rəngin simvolizə etdiyi azadlıq, ironik şəkildə, onun cəmiyyətdən ayrılmasına və əzabları ilə baş-başa qalmasına səbəb olur. Rejissor mavi rəngə, obrazın daxili dünyasını əks etdirən mənəvi bir ölçü vermiş, Jüliyə öz xatirələrini sakit bir mühitdə yaşamaq və üzləşmək imkanı yaratmışdır. Sosial məsuliyyət və maddi azadlıq ilə qarşılıqsız sevgi və nostalji arasında yaranan gərginlik onun daxili təcridini gücləndirir. Filmboyu mavi rəng həm vizual estetik, həm də Jülinin emosional dünyasının simvolu kimi davamlı olaraq istifadə olunur. Filmdə mavinin müxtəlif simvolik ifadələri vasitəsilə Jülinin özünü azad etməyə çalışmasının yavaş və ağrılı prosesi göstərilir – bu, ruhun dustaqlıqdan yeni bir həyata keçməsi və azadlığın yenidən qazanılması prosesidir və Kislovskinin azadlıq mövzusundakı dərin düşüncələrinin əksidir.[8]
“Üç rəng: Mavi” filmində mavi rəng əvvəlcə simvolik, sonra isə faciəvi azadlıq kimi görünür və Jülinin özünü kəşf etməyə çalışdığı gərgin yol filmboyu davam edir. Mavi, Jülinin emosional və obrazlı dünyası arasında bir körpü kimi çıxış edir və rejissor Kşiştof Kislovskinin fərdin taleyi və azadlığın məhdudiyyətləri mövzusunda dərin narahatlığını çatdırır. Filmin əsas mövzusu, şübhəsiz ki, azadlıq axtarışıdır: azadlıq bəzən faciəvi bir anlayışa çevrilir, çünki azadlıq və məhbusluq arasında dialektik bir gərginlik mövcuddur. Kislyovskinin bədii estetikası bu iki anlayışı qarşıdurma kimi deyil, bir-birinə bağlı və iç-içə keçmiş münasibət kimi təqdim edir: hər bir azadlıq özünütəcrid və daxili həbs gətirir, hər bir daxili həbs isə müəyyən mənada azadlıq imkanını daşıyır. Filmdə bu estetik yanaşma Jülinin sosial azadlıq qazanmasını, eyni zamanda xatirələrin əsirinə çevrilməsini göstərir.
Mavi rəng müasir kinoda emosional və fəlsəfi dərinliyi vurğulamaq üçün tez-tez istifadə olunur. Abdüllətif Keşişin “Mavi – ən isti rəngdir” (2013) filmində mavi rəng qəhrəmanların sevgi və ehtiras yolundakı emosional kəşfini simvolizə edir. Filmboyu Adel və Emma arasındakı münasibət mavi tonlarla vizual olaraq vurğulanır və qəhrəmanın daxili dünyasının dəyişməsini, gənclik təcrübəsi və emosional inkişafını göstərir. Burada mavi rəng yalnız vizual element deyil, həm də simvolik bir dil olaraq istifadə olunur və tamaşaçıya qəhrəmanların mənəvi halını çatdırır.
Damien Şazelin “La La Lend” (2016) filmində mavi rəng romantik və xəyali atmosferi gücləndirir. Musiqi və rəqs səhnələrində istifadə olunan mavi çalarlar qəhrəmanların arzularını və idealist həvəsini əks etdirir. Bu rəng eyni zamanda qəhrəmanların şəxsi dünyası ilə kinematoqrafik məkan arasında bir körpü yaradır, tamaşaçıya onların daxili hisslərini və arzularını çatdırmağa imkan verir.
Beləliklə, müasir kino təcrübəsində mavi rəng yalnız vizual-estetik deyil, həm də qəhrəmanların daxili dünyasını, emosional vəziyyətini çatdıran güclü simvolik vasitədir. Hər bir film mavini fərqli şəkildə istifadə edərək fərdi tənhalığı, sevgi və ehtirası, azadlıq axtarışını və mistik atmosferi tamaşaçıya hiss etdirməyə imkan yaradır.
Nəticədə, mavi rəng kinoda həm insan psixologiyasını, həm də müasir həyatın mürəkkəbliyini və paradokslarını ifadə edən fəlsəfi bir dilə çevrilir və bu xüsusiyyət onu müasir kino estetikası üçün əvəzsiz bir element halına gətirir.
Ceyhun Əsədov
[1] Yeşim Dilek, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır`da Mavi Renk Kullanımının Sembolik Anlamları (Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/1, Mart – March 2022 Samsun), 164
[2] Fərqanə Qurbanlı, Dünya və Azərbaycan Mifoloji Düşüncəsində və Folklorunda Yaşıl Rəng (Vol. 18 № 4 ISSN 2310-5399 İncəsənət və mədəniyyət problemləri), 82
[3] Sanat Tarihinde Mavinin Yeri, Alex Greenberger, https://bilensever.blogspot.com/2013/09/sanat-tarihinde-mavinin-yeri_19.html
[4] Yuxarıda istinad 3, Greenberger
[5] Цвет в искусстве: синий, Теория цвета, https://permartmuseum.ru/article/49
[6] Kovsh, O. and Dziuba, M. (2022). Symbolism of Color in Cinema. Bulletin of Kyiv National University of Culture and Arts. Series in Audiovisual Art and Production, 5(2), pp.207-215.
[7] Синий цвет в кинематографе, Софья Тараканова, https://mediiia.com/ai/project/13dfc2ba366942108ec47e79dac97847
[8] Kun Geng, Blue Imagery in the Film Three Colors: Blue (Frontiers in Art Research, ISSN 2618-1568 Vol. 5, Issue 17: 38-41), 38