“Kino – bilməmək üzərində qurulmalıdır” ideyası kimə sərf edir?

Sənətin cəmiyyətdə baş verənlərə, sosial-siyasi məsələlərə refleksiya etmək funksiyası varmı? Yoxsa onun iş sırf estetikliyə xidmət etməkdir? Amma istənilən sənət növü insan hekayələri üzərində qurulur. Hər bir insan sosial varlıqdır, ictimai kontekstdən kənarda mövcud ola, formalaşa bilməz. Sadə dillə desək, bizi – biz edən şeylər ətrafımızla, cəmiyyətlə qarşılıqlı münasibətlərimiz, könüllü və ya məcburi yaşadıqlarımızdır. Onda niyə sənətin sosial-siyasi problemlərə toxunması hələ də mübahisə mövzusuna çevrilir?
Filosof Ağalar Qəribov rejissor Hilal Baydarovun “Kandar” yutub kanalında “sosial mövzular və kino” ilə bağlı səsləndirdiyi fikirlərə istinadən sözügedən suallara cavab verir.


“Bilməmək” kult halına gələndə, incəsənət bilmək prosesinin estetikasına çevrilən tədqiqat rolunu itirir. Bertold Brextin epik teatrı tamaşaçıda effekt yaratmağı hədəfləmirdi, tamaşaçı üçün sosial münasibətləri görünən “etmək” və onların dəyişdirilə biləcəyini “göstərmək” məqsədi daşıyırdı. Brextin tezisi kinoda bu deməkdir ki, film bizi sadəcə “poetik əhval”a yox, sosial səbəblərə baxmağa məcbur etməlidir. Brext tərəzisində kino mistikanı söküb hadisələri tarixi-maddi münasibətlər içində oxutmalıdır. Deməli, bilinməzlik kultu Brextvari təfəkkürlə əvəzlənməli, personajın tarixi konteksdən qoparılması yerinə obrazlarda tipiklik olmalıdır, sükut və uzun planlar isə ancaq o zaman siyasi-estetik dəyər qazanır ki, strukturu görünən etsin, sadəcə “metafizik əhval” istehsal etməsin. “Bilməmək” pərəstişə çevriləndə, sinfi səbəblər “qismət”lə, struktur zorakılığı “qara şans”la, istismar isə “varlığın bəlası” ilə əvəz olunur. Nəticədə kapitalizm günahsızlaşır, çünki o, “sadəcə anlaşılmaz kainat”ın parçasına çevrilir.

Hilalın “Yaradanla problem görmürəm, amma yaratdığı dünyaya nifrət edirəm” tipli mizantropiyası metafizikdir, nifrət obyektini tarixi yox, ontoloji seçir. Əgər ayaqqabının Masazır-Xırdalan yolunda çirklənməsi sənin dünyaya nifrətinə səbəbdirsə, “nəqliyyat, tikinti, bələdiyyə, sinif məhəlləşməsi, əmək-vaxt rejimi”nin siyasi-iqtisadi məntiqini niyə görmürsən? Tozun səbəbi ontologiya deyil, infrastruktur və sinifdir.

“Sosial mövzulu film – film deyil” iddiası isə burjua estetikasının klassik ehkamıdır. “Art for art’s sake” əsərlərin siyasətsiz “təmiz estetika” arzusunu ideallaşdırması nəticəsində kino ya “müqəddəs sükut”a, ya da “şəxsi dərdlərin metafizik masonluğuna” çevrilir. Halbuki kino tarixində Eyzenşteyn, Vertov, Dovjenko montajla sinfi təfəkkürü formalaşdırdılar; Neorealizm, fəlakəti “təbiətin qanunu” yox, tarixin nəticəsi kimi göstərdi; “Üçüncü kino” (Solanas/Getino) sənətin seyr etməkdən silaha çevrilməsinin manifestini yazdı. “Sosial film”i “film” saymayan mövqe bu mirası ya unudur, ya da ondan qorxur.

Hilal Baydarovun “Personajı açmaq maraqlı deyil” iddiası tarixin insanı yerindən silmək şüarıdır. Dyörd Lukaç demişkən, tipiklik obrazın “şablon”luğu yox, onun tarixi zərurətlərə bağlanmasıdır. Personaj inkişafı “klassik dramaturgiya”nın yox, tarixiliyin məsuliyyətidir, insan seçimlərinin strukturla toqquşmasını, əxlaqi dilemmanın maddi şəraitdən doğmasını göstərmək zəruridir. “Həyatda da var” deyən tamaşaçıya nifrət etmək – sosial həqiqətə şahidliyi xor görməkdir, belə mövqe sənəti “sosial aləmdən qaçış laboratoriyası”na çevirir.

Hilalın filmləri peşəkarca çəkilir, uzun plan, sükut, ritual ritm bədii dil kimi dəyərlidir. Amma formanın mütiləşdirici ideologiyaya xidmət etməsi əsas problemdir. Festival filmləri sistemində “sosial izah” çox vaxt “didaktika” ittihamı ilə kənara itələnir; onun yerinə “mistik dərinlik”, “poetiklik”, “metafizik qüssə” satılır. “Xurmalar yetişəndə” filminin Sarayevoda mükafat alması, Venesiya seçimi və s. fakt olaraq uğurdur, lakin həmin mükafatlandırma mexanizmləri estetik risk ilə siyasi risk arasında ikincini sistematik şəkildə azaldır.

Bəs bu qədər bayağı, banal olduqları halda niyə belə müəlliflər auditoriya cazibədardır? Aura və sirr: “Mən bilmirəm, mən hiss edirəm” mövqeyi intellektual bazarda “sirrə yaxınlıq” valyutasıdır.

Bu, tamaşaçıya “mən də seçilmiş azlıqdanam” hissini verir. Digər tərəfdən neoliberal depolitizasiya şəraitində tənzimlənməyən bazar həyatını metafizik bədbinlik kimi təqdim etmək, siyasi məsuliyyətin üstünü ördür. “Həqiqət” yox, “fərqlilik” maraqlıdır, çünki fərqlilik satılandır. Nəhayət, rahat radikalizmi fərqləndirmək olar. Səhnədə qana batmış məhəbbət, boşluğa xütbə, sükutun metafizikası var, yəni dairəvi olaraq heç kəsi narahat etməyən üsyan istehsal edir. Sistem üçün bu, ən təhlükəsiz üsyandır.

Belə müəlliflər cəlbedici ola bilərlər, bəzən hətta gözəldirlər. Amma həqiqətə aparmırlar, çünki həqiqət struktur aydınlığıdır, səbəb-nəticə əlaqəsi, sinfi münasibətlər, ideologiyanın fəaliyyətidir. Onlar daha çox, “bilinməzlik”, “başqa cür olmaq” fantaziyası ilə məşğuldur; mübarizə ilə yox.

Hilal Baydarov kinosunun daxili antinomiyasına (Antinomiya – məntiqi vasitələrlə eyni dərəcədə inandırıcı şəkildə sübut edilə bilən iki qarşılıqlı istisna təklifi arasındakı ziddiyyət. – red) nəzər salsaq, burada poetik həssaslıq var, kadrların nəfəsi, səsin topoqrafiyası, bədən-məhzunluq münasibəti (bunu təkzib etmək ədalətsizlik olar) mövcuddur. Bəzən Hilal bressonvari “ekonomiya”ya yaxınlaşır, öz müsahibələrində “kadrda balansın riyaziyyatı”ndan danışır. Lakin bu rəqsin ortasında cəmiyyət yoxa çıxır, tarix “çən” olur. Personajın inkişafının yoxluğu “ideya”nın yoxluğunu örtür, “sirr” izahın yerini tutur. Bir sözlə, Baydarovun yaradıcılığında formanın gözəlliyini saxlayaraq mövcud olan ideoloji şəffaflıq yoxdur.

“Sosial film – film deyil” mövqeyinə sinemarksist cavab tezisləri irəli sürək. Bəli, kino mahiyyətcə sosialdır. “Sosial” mövzu nədəsə “publisistika” deyil; kino özü ictimai istehsaldır, maliyyə, əmək bölgüsü, texnika, yayım, festival şəbəkələri tarixi münasibətlərdir. “Sosial”ı rədd etmək özünün şərtlərini rədd edib yenə də onlardan faydalanmaq deməkdir.

Həqiqi poeziya səbəbi gizlətmir. Poetikliyin düşməni izah deyil, süni metafizikadır. Eyzenşteynin montajı poetik idi, amma struktur açan poetika idi. Personaj inkişafı tarixilikdir. İnsan taleyi “mifik dairə” deyil, istehsal münasibətlərinin içində formalaşır. 

Personajı açmamaq – tarixi subyekti susdurmaqdır. Bilməmək kultuna gəlincə, “bilməmək” tərbiyəsi, ideologiyanın ən zərif alətidir; baxanın yerinə düşünməyən, amma özünü “dərin” sanan tamaşaçı yetişdirir.

Hilal Baydarovun kinosu, bəli, bəzən gözəldir, amma gözəlliyin içində tarixin səsi boğulur. O, tamaşaçını “bilinməzliyin kilsəsi”nə dəvət edir, orada isə hakim sinifin ən sevdiyi ayin icra olunur – səbəbi unutmaq. Səbəbi unutdurmaq isə zülmün poetikasıdır.

Bizə nə lazımdır? Həqiqətin poetikası. Həqiqət sənin ayaqqabını çirkləndirən tozun adını deyir: kapitalizm. Həqiqət personaja tale vermir, ona tarix verir. Həqiqət “bilməmək”lə öyünmür, bilməyin məsuliyyətini daşıyır.

İnsanlar niyə belə müəlliflərə vurulurlar? Çünki sirr ucuzdur, aydınlıq ağır. Lakin sirrin qəlbi həqiqətə aparmır; o, səni “başqa cür” hiss etdirdiyi üçün xoşdur, daha ədalətli düşündürdüyü üçün yox. Ona görə də belə estetika, nə qədər şairanə olsa da, sinfimizin xilas yolu deyil. Kino – bilməməyin kultu yox, bilməyin cəsarətidir; poeziya isə tarixi susdurmaq yox, danışdırmaqdır.

Ağalar Qəribov

mənbə üçün bura daxil olun: mənbə