İsmayıl İman: “Ssenari tort kimi çoxqatlı olmalıdır”

Müsahibimiz ssenarist, dramaturq, “CHARACTERS” Müasir Dramaturgiya Festivalının kuratoru və təşkilatçısı İsmayıl İmandır. 

– İsmayıl bəy, bir müsahibənizdə demisiniz ki, mən artıq hekayə danışmaq istəmirəm, hekayə danışmaq artıq mənim üçün bir məcburiyyətdir. Bunu bir az izah edə bilərsiniz?

– “CamCutMove” təlimlərində iştirakçılara ən birinci dediyim şeylərdən biri də bu barədə idi. Özümdən “mən niyə bu işlə məşğul oluram?” deyə soruşuram və bu suala çox rahat cavab verirəm: çünki mən hekayə danışmağı sevirəm. Mən, doğrudan, bundan zövq də alıram, həvəsim də var. Eyni zamanda hansısa bir məcburiyyət də var. Çünki bir hekayə eşidirsən, bir obraz tapırsan və o barədə fikirləşməyə başlayırsan. Düşünürsən ki, onu mütləq haradasa istifadə etmək, mütləq yazmaq lazımdır.

– Yəni, başqalarına da danışmaq istəyirsiniz.

– Bəli, bölüşmək, onu yazılı formada təqdim etmək istəyirəm, yazıb qırağa qoyandan sonra rahatlaşıram. Hər halda pyes yazanda belə olur. O hekayəni yazmasam, narahat oluram, daim bu barədə fikirləşirəm. Çünki dərhal yazmayanda vaxt keçir və hər şey dəyişir – hekayə aktuallığını itirir, sən də bir az fərqli insan olursan. Odur ki, indi hamısını yazmağa çalışıram. Sadəcə prioritetləri müəyyənləşdirirəm: Əvvəlcə hansını yazmalıyam? Amma hərdən növbəni pozan materiallar da olur.

– Onda siz çox məhsuldar işləyirsiniz, sürətlə yazırsınız.

– Hə, çalışıram. Elə ssenari olub ki, üç gecəyə yazmışam, eləsi olub ki, bir həftəyə. İki həftəlik şəhərdən qaçdığım olub. Beynimdə strukturu, dialoqları qururam, sonra sadəcə onu yazmalıyam. Axırıncı pyesimi üç günün içində yazdım. Ümumiyyətlə, mən hər yerdə yaza bilirəm, maşında, səs-küydə…

– Müsahibəyə hazırlaşanda bir az sizi araşdırdım. Siz həyatınızı birdən-birə dəyişmisiniz. Tamamilə fərqli bir sahədə işləmisiniz, sonra pyes yazmaq istəmisiniz. Mən birdən-birə deyirəm. Bu, həqiqətən, birdən-birə oldu, yoxsa uzun müddətli düşünmə prosesi vardı?

– Əslində, birdən-birə olmadı. Daha doğrusu, hər iki iş paralel gedirdi. Əsas işim vardı, eyni zamanda bir neçə sahədə fəaliyyət göstərirdim. Amma elə bir məqam gəldi ki, artıq seçmək lazım idi – ya bu, ya o. Çünki çox yaxşı menecer də deyilsən, tam olaraq yazıçı, ssenarist də ola bilmirsən. O da yarımçıqdır, bu da yarımçıqdır. Ona görə də, seçim etdim. Təbii ki, ilk vaxtlar çətin idi. Əvvəllər daim işləyirdin, ümumiyyətlə, boş vaxtın olmurdu.  Amma artıq sərbəstsən, heç yerdən də maaş almırsan.  Bu bir az çətinlik yaradırdı.

– Həmişə qəti qərar anını uzadan bir insan olaraq mənim üçün çox maraqlıdır. Necə cəsarət etdiniz?

– Onun da hansısa bir dramaturgiyası var, yəqin. Bilirsiniz, necə oldu? Yazı işi ilə bağlı bir neçə görüşüm vardı. Həm ssenari kimi, həm teatrla bağlı, təxminən, altı layihə var idi əlimdə. Mən də düşündüm ki, əvvəlki kimi davam etsəm, onları çatdırmaq mümkün olmayacaq. Hərçənd sonra heç biri reallaşmadı. Ümumiyyətlə, sərbəst iş rejimini planlaşdırmaq çətindir, Azərbaycanda da ikiqat çətindir. Həmin vaxt yaradıcılıqdan uzaq bir sahədən iş təklifi almışdım, amma yaxşı ki imtina etdim.

– Siz həm kinossenari, həm də pyeslər yazırsınız. Yeri gəlmişkən, bir neçə pyesiniz Moskvada müsabiqələrin qısa siyahılarına düşüb və qalib gələnləri də var. Qazaxıstanda da başqa bir pyesiniz əsasında film çəkilib. Təbrik edirəm.

– “Astara bağları”. Bu pyesin tamaşası artıq dörd mövsümdür orada səhnədədir, bütün Qazaxıstanı gəzib. İndi də filmini çəkiblər.

-“CHARACTERS” Müasir Dramaturgiya Festivalının kuratoru və təşkilatçısınız ki, o da pyeslərlə bağlıdır. İndi də siz danışırsınız və fikir verirəm ki, daha çox “pyes” deyirsiniz. Mənə elə gəldi ki, pyesdə özünüzü daha azad hiss edirsiniz, ya da pyes yazmaq sizə ssenaridən daha yaxındır. Pyeslərinizlə daha çox uğur qazanmısınız, Azərbaycandan kənarda tanınırsınız deyə, pyes daha vacibdir sizin üçün?

– Yaxşı sualdır. Doğrudan da, mən pyes yazarkən daha azadam – mövzu, forma seçimində və s. Ümumiyyətlə, mən özüm üçün ssenari yazmıram, çünki ssenari spesifik bir janr, spesifik bir ədəbiyyat formasıdır və müstəqil yaşaya bilmir. Pyes səhnələşdirilməsə də, yaşaya bilir. Məsələn, məni bir neçə pyesimə görə tanıyırlar, amma onlar heç vaxt səhnəyə qoyulmayıb. Pyesi oxumaq olar, o çap olunur, oxunuşu keçirilir.Yəni, pyesin öz həyatı var. Ssenari daha spesifikdir, mütləq çəkiliş qrupu, bir rejissor lazımdır ki, onun həyatı davam etsin. Məsələn, son illər yazdığım ssenarilərin əksəriyyəti başqalarının ideyalarıdır.

– Yəni, kinossenariləri sifarişlə yazırsınız?

– Faktiki olaraq hə. Ya da sifariş deyil, özünüz istədiyiniz üçün yazırsınız, amma kiminsə ideyasıdır, kimsə xahiş edir. Ssenarilərdə başqa adamın ideyası ola bilər, amma eyni zamanda mən də orada varam. Mənim o ideyanı mənimsəmək qabiliyyətim var və öz düşüncələrimi də ora salıram. Amma pyeslər sadəcə mənə aiddir. Bir də doğru qeyd etdiniz, pyeslərlə Azərbaycandan kənara çıxmağa müəyyən qədər imkan var, amma ssenaristsənsə, bu, adətən, mümkün deyil. Ssenaristləri festivallara aparmırlar, qeyd etmirlər, filmdə əsas olan rejissordur.

– Bəlkə ssenaristlərimiz özləri buna cəhd etmirlər? Çünki dünyada sadəcə yaxşı ssenarist kimi tanınan xeyli insan var. Nəhayət, sırf ssenari sənəti ilə bağlı çoxlu təlimlər var. Ssenarini o təlimlərə göndərə, orada ssenarist kimi iştirak edə bilərsiniz.

– Orada, adətən, yanında rejissor, ya da prodüser olmalıdır. Ya da özün həm ssenarist, həm də rejissor olmalısan. Mənim də hal-hazırda belə planlarım yoxdur. Çünki, birincisi, mən həm teatrda, həm də kinoda işləmək istəyirəm, seçim etmək istəmirəm. İkincisi, yəqin ki, mənə öz sözümü teatr, pyes vasitəsilə demək daha maraqlı gəlir. Bunu ssenarilərdə etməyə çalışıram, amma orada həmişə mənim düşüncələrimin rejissora o qədər də maraqlı görünməyəcəyi ehtimalı var. Hansısa səhnəni ya kəsəcək, ya fərqli çəkəcək, ya da çox pis çəkəcək.

– Pyes səhnələşdiriləndə rejissor yozumu olmur?

– Təbii ki, olur, amma pyes özü də var olur. Yəni, film pis alınıbsa, “bu ssenari, əslində, başqa cür yazılmışdı” demək çətindir, xüsusilə də, Azərbaycanda. Ssenari cəmi bir dəfə çəkilir, dəyişmək olmur. Pyes isə fərqlidir.

– Yeri gəlmişkən, mən, “CHARACTERS” festivalındakı pyes oxunuşlarının bir neçəsində olmuşam, tamaşaya baxmaqdan daha çox həzz verdi. Elə bil sadə, bəzəksiz tamaşa idi, aktyorlar həm oynayırdılar, həm də oynamırdılar.

– Oyun daha çoxdur. Halbuki oxunuşda oyun heç olmamalıdır.Amma aktyor varsa, istər-istəməz oyun da olur. Builki festivalın proqramında təlimlər də vardı. Bu dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş üç Britaniya pyesinin oxunuşunu keçirtdik. Y əqin ki, davamı da olacaq.

– Bəs öz teatrlarımız sizdən pyes istəmirlər?

– Yox, müraciət etmirlər. Əvvəllər olurdu. Kimsə deyirdi ki, filan pyesini səhnələşdirmək istəyirik. Ya da plana salınıb, elan edilib, amma ortaya heç bir tamaşa çıxmayıb. Bir də bizdə qonorardan danışana pis baxırlar, elə bil kiminsə cibinə girirsən, artıq-əskik söz deyirsən. Elə bil dramaturq hava ilə dolanmalıdır. Onlara klassika ilə işləmək daha rahatdır. Əvvəllər özüm də təklif etmişəm teatrlara, indi həvəsim yoxdur. Daha pyeslərimi burada heç kimə təklif etmirəm, təxmini başa düşürəm ki, bu material bizim teatra uyğun deyil. Ümumiyyətlə, bizim teatrımız çox konservativdir. Açığı, mən də məhz onların ampluasına uyğun gələn şeylər yazmaq istəmirəm. Özümü məcbur edə bilmərəm ki!

– Bir az da kinodan, ssenarilərinizdən danışaq, məsələn, “Tağıyev” silsiləsindən. Bu, real, tarixi şəxsiyyət haqqında yazılıb-çəkilmiş filmlərdir və istər-istəməz “elə şey olub-olmayıb”, “real faktlardır-deyil” kimi müzakirələr yaranır. Faktları nəzərə almaq ssenari müəllifini nə qədər məhdudlaşdırır? Faktlara nə qədər sadiq qalırsınız və ya qalmırsınız?

– Şəxsən mən sadiq qalmağa çalışıram. Açıq danışaq. Bizdə az film çəkilir, hətta bir neçə il, ümumiyyətlə çəkilmədi. Böyük layihələr azdır, tarixi layihələr azdır, çox çətinliklə başa gəlirlər. Biz başa düşürdük ki, beş ildən sonra bu layihəni reallaşdırmaq imkansız ola bilər. Vəsait olmaya bilər, mövzu aktuallığını itirə bilər və s.və i. Odur ki, işə başlayanda özümə də, rejissor Zaur Qasımlıya da bir sual verdim: Biz bu insana hörmətlə yanaşırıq, düzdürmü? Təbii ki! Əgər belədirsə, ilk növbədə faktlara sadiq qalmalıyıq. Yalnız ondan sonra hansısa dəyişiklik etmək, nə bilim, eksperimentlər aparmaqdan söz gedə bilər. Bəlkə gələcəkdə belə layihələrin sayı çoxalarsa, hansısa eksperimentlər etmək olar. Amma indi bu filmi o insana və tariximizə hörmətlə çəkməliydik. Ona görə, təbii ki, müəyyən məhdudiyyətlər vardı. Əlbəttə ki, faktlar çərçivəsindən kənara çıxmağa məcbursan. Heç kimin həyatı qəşəng dramaturji struktura malik deyil, hansısa tarixləri dəyişdirmək, hansısa faktları daha çox şişirtmək lazım gəlir. Bu normal bir şeydir. Sadəcə bütün dəyişikliklər ümumi atmosferə uyğun olmalıdır.

– “Tağıyev: Çar”a baxandan sonra məndə belə bir təsəvvür yarandı ki, sizin yazdığınız ssenari gücün, hakimiyyətin insanı necə dəyişdiyi, təkəbbürün əsirinə çevirdiyi haqqındadır: Əlinə güc keçən insan necə daha çox güc istəməyə başlayır və yavaş-yavaş necə dəyişir. Yəni, filmin bünövrəsindəki materialda bu ideya hiss olunur. Amma sanki çəkərkən bu fikri zəiflətməyə, görünməz etməyə çalışıblar. Çalışıblar ki, orada sadəcə “millət atası Tağıyev” ideyası qalsın.

– Mən belə deməzdim. Düzdür, ikinci hissədə Tağıyev zadəgan kimi qəbul edilmək, cəmiyyətə girmək, onlarla eyni səviyyədə olmaq istəyir, amma sonda başa düşür ki, bu, yanlış hədəfdir və ondan imtina edir. Ssenaridə də bu fikir var.

– Ola bilər. Amma dediyim kimi, sanki ssenari “bu film güc, hakimiyyət haqqındadır” deyir, amma ya montajda, ya da elə çəkərkən bu ideya itirilib.  

– Yox, bu ideya əvvəldən var idi və davamı da var. Üçüncü və dördüncü hissələrdə görəcəksiniz. Yəni, hər hissənin öz süjeti var, amma ümumi bir süjet xətti də var. Digər tərəfdən, hər ssenari çəkiliş meydançasında da, montajda da dəyişə bilər. Mən də birinci dəfə baxanda bəzi yeni səhnələr gördüm, ssenaridəki bəzi səhnələrin olmadığını gördüm. Bu, iş prosesində normaldır.

– Pol Tomas Andersonun “Neft” (orijinal adı – “There Will Be Blood”-red.) filmi ilə müqayisə olunması barədə nə deyə bilərsiniz? Hər halda ssenari müəllifi sizsiniz.

– Təbii ki, o film örnək götürülüb. Hazırda Azərbaycanda tarixi film çəkmək çox çətindir, çünki öz ədəbiyyatımızda, kinomuzda örnəklər yoxdur. Bu janrlarda olan hansısa xarici filmləri örnək götürməyə məcbur olursan. Bu da normaldır və “Tağıyev”də də belə olub. Məsələn, “Tağıyev”i yazarkən hansı mənbələrdən istifadə etmək olardı? Ədəbiyyatda istər-istəməz Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” kitabıdır. Amma o, tarixi kitab deyil, Bakı camaatının söhbətləri, şəhər əfsanələri, hətta lətifələr üzərində qurulub. Oxuduqlarını analiz edirsən və başa düşürsən ki, çox qəribə səslənir. Yəni, olması mümkün deyil, uydurmadır, amma var, yazılıb. Camaat isə o kitabda yazılanları tarixi faktlar kimi qəbul edir. Mənbə kimi bir də “Əli və Nino” və Baninin “Qafqaz günləri” var. Yəni, çox azdır. Məsələn, mənim uşaq vaxtı çox sevdiyim bir kitab vardı – Lev Vaysenberqin “Kiçik bacı”sı. Bakı, neft mədənləri və s. haqqındadır. O da sovet təbliğat romanıdır və üç kitabdan ibarətdir. Mövzuya tamamilə fərqli nöqtədən baxır – bəylər, neft maqnatları pisdirlər, bolşeviklər yaxşıdırlar. Amma maraqlıdır ki, o dövrün atmosferini çatdıra bilir. Odur ki, “o vaxt nə necə olub?”u öz təxəyyülünlə qurmağa məcbur qalırsan. Buna görə də, neftin necə çıxarılması, qazma işləri kimi detallarda istər-istəməz Andersonun  filmi bizim üçün referens oldu.

– Bu dediklərinizə istinad etsək, hansı hallarda faktı təhrif etmək olar, hansı hallarda olmaz?

– Bəzən olar. Məsələn, biz Tağıyevin birinci həyat yoldaşı Zeynəb xanımı tez öldürdük, çünki süjetin inkişafı bunu tələb edirdi.  Əslində, o, neft tapılandan sonra, ən azı, on il yaşayıb. Dramatizmi artırmaq üçün öldürmək lazım idi. Tağıyev o itkini yaşamalıydı.

– Bir də Zeynəb xanım filmdə avropasayağı qadın kimi təsvir olunub. Məntiqlə, Tağıyevin ilk arvadı adi müsəlman qadını olmalıydı.  

– Əslində, mən onu daha çox klasik müsəlman qadını kimi görürdüm. Onların birlikdə şəkli də var. Filmin rejissoru bu obrazı dəyişmək qərarına gəldi.

– Söhbətimizin əvvəlində xatırlatdığım müsahibənizdə deyirsiniz ki, sonradan pyeslərinizə baxanda hamısından keçən bir xətt olduğunu kəşf etmisiniz – özündən qaçan insan. Və bu məqsədyönlü şəkildə qoyulmuş bir xətt deyil, öz-özünə alınıb. Azərbaycan kinosunda, xüsusən, müasir kinomuzda eyni müəllifin, rejissorun filmlərində mövzu, məzmun ardıcıllığı, demək olar ki, yoxdur. Yanlış xatırlamıramsa, bircə Asif Rüstəmovun, Elvin Adıgözəlin və Hilal Baydarovun filmlərində belə xətlər izləmək mümkündür. Sizcə, niyə Azərbaycan kinosunda belə tendensiyalar yaranmır? Doğrudanmı, rejissorlarımızı yatmağa qoymayan məsələlər, cavab tapmaq istədikləri suallar yoxdur?

– Yəqin ki, bu, daha çox rejissordan asılıdır. Bəlkə, bizdə müəyyən bir vaxt keçməlidir, daha çox film çəkilməlidir ki, baxıb analiz edə bilək. Ümumiyyətlə, bizdə hər şey çox çətinliklə irəliləyir. Filmi istehsala buraxmaq, sonra çəkmək, sonra postprodakşn. Hansısa festivala düşsün, kinoteatra çıxsın. Yəni, bəlkə də, bu, sadəcə vaxt məsələsidir. Bu suala cavab vermək mənə bir az çətindir, çünki dediyim kimi, mən özüm üçün ssenari yazmıram, amma yenə də məni narahat edən mövzular ssenaridə də bir şəkildə üzə çıxır. Məsələn, mən son on il ərzində çoxlu ssenari yazmışdım, amma “Tağıyev” mənim ilk tammetrajlı filmimdir. Yəni, ssenarilər çox yazılıb, sadəcə tamaşaçıya çatan filmlər azdır. Dediyim odur ki, mən özümü narahat edən mövzuları ssenariyə də qoymağa çalışıram, ya da elə mövzular öz-özünə, təhtəlşüurda yazılır. Pyeslərimdə bunu analiz etmək, görmək imkanım daha çoxdur, çünki səhnələşdirilməmiş pyeslərin həyatı çəkilməmiş ssenarilərin həyatından daha fəaldır.

– Deməli, əsas səbəblərdən biri kəmiyyət azlığıdır?

– Keyfiyyət də vacibdir, əlbəttə.İndi qayıdaq mənim mövzuma. Pyes və ya ssenari – fərqi yoxdur, mən yazdıqlarımı analiz edərkən iki mövzu tapdım – nəsillərin toqquşması və insanın özündən, ya da bir mühitdən qaçışı. Məsələn, son pyeslərimdə hansısa bir formada sistem və insan toqquşmasına toxunduğumu görürəm. Ya sistem insanı əzir, ya da insan mübarizə aparır.

– Bəs bir hekayəyə qlobal miqyas qazandırmaq üçün nə etmək, necə yazmaq, hansı kodlardan istifadə etmək lazımdır? Adətən, mütəxəssislər “öz bildiyini çək, başqa cür səmimi ola bilməyəcəksən” deyirlər. Amma necə yazıb-çəkmək lazımdır ki, bizim bildiyimiz, bizə aid kodları başqaları da anlasınlar?

– Mən, adətən, yazanda bir neçə qat qurmağa çalışıram. Ümumiyyətlə, daha çox universal hekayələr qurmağa cəhd edirəm. Hadisənin Azərbaycanda baş verib-vermədiyi əhəmiyyətli deyil, universal olsun və fərqli ölkələrin insanları tərəfindən də başa düşülsün. Yazanda bunu düşünürəm. Məsələn, sonuncu dörd pyesimdə heç bir coğrafi ad yoxdur, hadisələr Azərbaycanda da baş verə bilər, başqa ölkədə də. Axırıncı iki pyesimdən birində məkan dəqiq Azərbaycan deyil, amma orada da konkret ad yoxdur, harada baş verdiyi bilinmir. Başqa bir pyesimdə isə hadisələr Abşeronda cərəyan edir, hekayə tamamilə lokaldır, amma xaricdə də anlayarlar. Məncə, əsas məqam bayaq dediyim qatlar məsələsidir. Əsər tort kimi bir neçə qatlı olmalıdır.

– Və sonda “CamCutMove” təlimləri haqqında soruşmaq istəyirəm. Necə keçdi, iştirakçıların maraq səviyyəsi necə idi?

 – Maraqlı uşaqlar idilər, fərqlidirlər. Bir müəllif üçün insanlarla ünsiyyətdə olmaq, cürbəcür insanları tanımaq vacibdir. Çünki hər insan hansısa bir materialdır. Mən onu harasa yazacağam və istifadə edəcəyəm. Cavanlarla da tez-tez ünsiyyətdə olmuruq. Odur ki, mənim üçün maraqlı təcrübə idi. Artıq bəzi şeyləri istifadə etməyi də düşünürəm. Təbii ki, üç gün ərzində ssenarinin necə yazıldığını izah etmək və ssenari yazmaq bir az çətindir. Mən də bacardığım qədər öz təcrübələrimi bölüşdüm. Sinopsis nədir? Loqlayn nədir? Bunları izah elədik. Sonra loqlayn qurduq, balaca filmlər çəkdilər. Əsas odur ki, onların bu işə həvəsləri var.

– Nəticə sizi qane elədi?

– Nəticə yaxşıdır. Təbii ki, bu istiqamətdə davam edib-etməyəcəklərini bilmək olmaz, amma hətta gələcəkdə tamamilə başqa sahələrdə işləsələr belə, bu təlimlər onlara faydalı ola bilər.

Müsahibəni hazırladı: Aygün Aslanlı