Hozunun Qərbə inteqrasiyası
Yerli kinoşünaslar arasında belə bir fikir var ki, Azərbaycan kinosu öz simasını hələ tapmayıb. Bu il 125 yaşını qeyd edən Azərbaycan kinosunun, mənim fikrimcə, əslində, cəmi 30 yaşı var. Belə ki, SSRİ dövründə çəkilmiş və bu gün də əksər tamaşaçılar tərəfindən rəğbət və maraqla izlənilən Azərbaycan filmləri SSRi diktəsi və nəzarəti altında çəkilib. Bu filmlərə tamamilə Azərbaycan filmləri deməyin nə qədər düzgün olduğunu deyə bilmərəm. Çünki bu filmlərin hamısında olmasa da, böyük əksəriyyətində Sovet hökumətinin mədhiyyəsi əsas xətt kimi götürülüb. Müstəqilliyə qədəm qoyduğumuz gündən bu günə kimi Azərbaycan kinosu hələ də öz siması axtarışındadır. Müasir həmyerli rejissorlarımız gah Avropanın art-haus cərəyanını, gah da türk filmlərini kopiyalamaqla bu axtarışa çıxıblar. Simasını hələ də tapmayan kinomuz əslində öz autentik qəhrəmanını Hozunun qismində tapıb desək, yanılmarıq.
“Hozu” trilogiyasının ilk hissəsi 2018-ci ildə (rejissor İlham Yaşaroğlu) tamaşaçıların ixtiyarına verilib. İkinci (Hozu: cangüdən) və üçüncü (Zona) hissələri isə 2022-2023-cü illərdə tamamlanıb və hazırda kinoteatrlarda prokatdadır. “Hozu” sözü (internet məkanına istinadən) Gədəbəy dialektindən ümumazərbaycan sözlüyünə daxil olub və “qanmaz və kobud insan” mənasını verir. Hozu personajının ekran inikasının müəllifi isə Məcid Hüseynova məxsusdur. Tamaşaçıların ixtiyarına verilən gündən maraqla izlənilməsinə baxmayaraq, adıçəkilən film yerli kino peşəkarları tərəfindən “beldən aşağı” yumor səviyyəsinə görə tənqidlərə məruz qalıb. Bu yaxınlarda böyük ekranlarda “Hozu: cangüdən” (rejissor M.Hüseynov) və “Zona” (rejissor Vüsal Hacıqədir) filmlərini izlədiyim zaman etdiyim müşahidələri və gəldiyim qənaəti bu yazıda qeyd edəcəyəm.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanın müasir komediya janrlı filmlərində, gülüş bir qayda olaraq sitkom vasitəsilə tamaşaçıya çatdırılır. Dialoqla ötürülən məqamların isə alt mənasında hər müəllif belə deyir: “Baxın, burda gülmək lazımdır. Görün nə yaxşı zarafat elədim. Yalvarıram, gülün!”. Belə dialoqların fonunda yalnız saxta gülüş səsləri əskikdir. Müəlliflər böyük tamaşaçı kütləsini ələ almaq üçün bir qayda olaraq kütlə arasında geniş yayılmış və hamının yaxşı tanıdığı zarafatları edirlər və bu zarafatlar çox zaman alt qatı olmayan və yersiz yumor olur. Məşhur italyan ssenaristi və rejissoru Dino Rizinin belə bir sözü var: “Filmdə yumor, ildırım kimi, sürətlə çaxmalıdır, parıltısı və gurultusu isə yaddaşlarda bir müddət qalmalıdır. İldırım göy üzündə bir saniyədən çox qalsa effekti olmaz, eynilə filmdə də yumor”.
Yəni, səslənən və təsvir olunan yumora müəllif aksent etməməlidir. Onu tamaşaçının öz ixtiyarına buraxmalıdır. “Hozu: cangüdən” filmində də, müəllif hər yumoru vurğulayır və tamaşaçıdan gülməyi “tələb” edir. Bu qayda ilə də yumor öz gücünü və itiliyini itirir, kütləşərək tamaşaçını da “kütləşdirir”. Buna baxmayaraq, Hozu personajı müasir Azərbaycan kinosunda orijinal obrazdır və trilogiya boyu bu obrazı hər müəllif öz yaradıcı süzgəcindən keçirərək tədricən müəyyən qəlibə sala bilib.
“Hozu: cangüdən” filmindəki Hozu, özünün “təxmin edilən” və heç zaman görmədiyi bacısını tapmaq məqsədilə kənddən şəhərə “hücum” edir. Film boyu müxtəlif gülməli və yersiz situasiyalara düşən Hozu filmin sonunda elə yenə də öz “hozuluğunda” qalır. Bu, rejissorun dramaturgiyadan bixəbər olmasından irəli gəlir. Situasiyalardan keçə-keçə personaj transformasiyaya uğrayaraq sonda fərqli insana çevrilməlidir. Bu qızıl qaydaya riayət edilmədiyindən, haqqında danışdığım film həvəskar məhsul təəssüratı bağışlayır.
“Zona” filmində də bu obraz (bu filmdə personaj Tosu kimi təqdim edilir.) öz davranış və danışıq tərzində “hozuluğunu” göstərir. Amma, burada Hozu müasir “Yaramaz”a çevrilib. Hətta ona bir neçə dəfə Hətəm deyə müraciət olunur. Vaqif Mustafayevin “Yaramaz” filmində Hətəm saf insandan yaramaza çevrilirsə, Tosu saf insandan yaramaza və sonra yenidən “pak”laşaraq saf insana çevrilərək iki dəfə transformasiya olunur. Kobudluğuna və gücünə görə Tosunu kollektor şirkətinə (banka borcu olanlardan borcu yığan şirkət) işə götürürlər. Bir müddət “uğurlu” nəticələr əldə edən Tosu günlərin birində tapşırıq zamanı qətldə şərlənərək 15 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilir. Sonradan, şərləndiyini başa düşən Tosu, “əks hücuma” keçərək mübarizə aparır. Doğrusu, böyük uğur potensialı olan belə bir mövzunu, müəlliflərin niyə komediya kimi işləməsi mənə təəccüblü gəlir. Hərçənd, bu material qismən dramatik janrda çəkilsəydi daha uğurlu ola bilərdi. Bu filmin əvvəlki hissələrindən yaxşı fərqi, komik situasiyalara olan aksentlərin qismən az olmasındadır. Rejissor Vüsal Hacıqədir filmin struktur həllini verməkdən ötrü, ötən əsrin 80-90-cı illərində Hollivudda məşhur olan parodiya janrına üstünlük verib. O, dünya kinosunun uğurlu nümunələrini parodiya edərək (“Şouşenkdən qaçış”, “Şerlok Holms”, “Leon”, “Yaxşı, Pis, Qəzəbli”, “Quzuların susması”, “X – İnsanlar”) tamaşaçıya “kokteyl” təqdim edir. Müəllifin bu üsula əl atması bilavasitə, yuxarıda qeyd etdiyim kimi Azərbaycan kinosunun “simasızlığından” irəli gəlir. Bizə yaxın olan mövzu və personajı bizim özümüz üçün təsvir etməkdən ötrü müəllif Hollivud filmlərinə müraciət edib. Rejissorun, adlarını sadaladığım filmləri icazəsiz parodiya etməsinə əminəm.
Filmin əvvəlki hissələrinə nisbətən daha uğurlu alınmasına baxmayaraq, istifadə edilmiş parodiyaların bəzilərinin yersiz olduğu üçün filmin bəzi epizodlarında rabitəsizlik və məntiqsizlik nəzərə çarpır. Həmin parodiya hissələrinin uğurlu ekran təsvirinə görə isə film, operatora (Orxan Məmmədov) və qrafik effekt mütəxəssisinə (Vüqar İslamzadə) borcludur. Filmin ssenaristləri (Vüqar Hüseynov və Talıb Əhmədov), filmdəki məkanları və geyimləri də xarici filmlərdən götürərək şərtiləşdiriblər. Baş verən hadisələr və qəhrəmanlar inkişaf etdirilərək absurda, bəzən isə sürreallığa çatdırılır. Həbsxana işçiləri məhbuslarla xoş davranır, onların xətrinə dəyməməyə çalışırlar hətta həbsxanadan qaçmağa da kömək edirlər. Buradakı polis, Azərbaycan polisi deyil, onun mənsubiyyəti yoxdur, o sadəcə polisdir.
Qəhrəmanlardan 1-2 nəfər istisna olmaqla, heç birinin adı yoxdur, ləqəbləri var. Müəlliflər Azərbaycan reallığına və problemlərinə istinad edərək, hadisələrin önünə azərbaycanlı qəhrəman qoymaqla sürreal dünya yaradıblar. Bu dünyada adekvat insan obrazı tapmaq müşkül işdir. Banklardan borc alan lakin qaytarmaq istəməyən insanlar (!), onlardan pulu döyə-döyə almağa çalışan şirkət işçiləri, həqiqi məramı məlum olmayan şirkətə işə düzələn Hozu, anormal həbsxana və onun daha da anormal işçiləri və sair. Bu “çirkabın” içində müəlliflər biz tamaşaçıları güldürməklə yanaşı, bizə bir sual da verirlər – siz də bu dünyanın sakinisiniz yoxsa sadəcə müşahidə edirsiniz?!
Müasir Azərbaycan kommersiya kinosu tarixində parodiya elementlərini və sosial problemləri qaldırmaq cəhdləri ilə müəlliflər janr və format yenilikləri meydana gətiriblər. Pandemiya dövründəki durğunluqdan sonra kino bazarında komediya filmlərinin və ya ümumiyyətlə film istehsalatının canlanması sevindirici haldır. Müasir komediya filmlərimizdəki yumorun biraz “ciddiləşməsi” arzusuyla yerli rejissorlardan yeni və uğurlu filmlər gözləyirəm.
İlqar Quliyev