Dünya Edrian Laynın gözlərilə
Romantizm, zəriflik və hissiyyatlılıq kimi tərkib hissələrindən xali olmayan, geniş tamaşaçı kütləsinin rəğbətini qazanmış və yüksək kassa gəlirinə malik demək olar ki, bütün filmlərdə məhəbbət xətti var. Lakin bir qayda olaraq, emosionallıqdan və təzadlardan (tanışlıq, sevgi, nikah, ailə həyatının dolanbacları) “yoğrulmuş” melodram, özündə bütün digər janrları birləşdirə və yerləşdirə bilməz.
“Love story”nin digər janrlardan fərqi də bundadır: bütün janrlar özlərində ona yer tapa bilirlər, o isə bütün janrların fövqündə dayanmağı üstün tutur. Bütün yaradıcı insanların əsərlərində məhəbbət mövzusuna üz tutmalarının səbəbi nədir? Cavab çox sadədir: məhəbbət – başlanğıc və sondur, həyat və ölümdür, yaratmaq və dağıtmaqdır, sülh və hərbdir, dostluq və nifrətdir, kişi və qadındır…
Sivilizasiyalar yaranandan bəri dünya materializmə söykənir. Bəli, dünyamız maddi dünyadır və sevgi də bu yanaşmadan kənarda deyil, platonik sevgi haqqındakı bütün anlayış və nəzəriyyələrin yanlış ehtimal olması istənilən halda fiziki toxunuşların qaçılmazlığında təsdiqlənir. Əks mövqedən çıxış etsək, platonik sevginin maddi səciyyəsi var. O, çəki, kütlə və iybilmə xüsusiyyəti ilə təchiz olunub, bunlar isə fiziki hisslər məcmusudur və bu heç bir zaman bəşəriyyət tərəfindən inkar edilməyib, hətta maddi ölçülərlə müəyyənləşir, başqa sözlə, məhəbbət də bütünlükdə maddi dünya kimi maddi xassəyə malikdir. Sevgi enerjisi heç vaxt ölmür, yuxarıda qeyd edilmiş qənaətlərə əsasən, o, bir obyektdən başqa bir obyektə keçib şəklini dəyişə bilir.
Romantik janrın beynəlxalq kinematoqrafik səviyyədə ən uğurlu yaradıcılarından biri, ingilis əsilli amerikalı rejissor, ssenarist və prodüser Edrian Layndır. 1976-cı ildə o, “Mister Smit” qısametrajlı filminə ssenari yazmağa başlayıb. Böyük kinoda Layn 1980-ci ildə “Tülkülər” dramatik filmi ilə debüt etmişdi. Lakin onun karyerasının əsl sıçrayışı “Qığılcım-rəqs” musiqili hiti idi. Kifayət qədər sadə süjet Corcio Moroderin coşğun musiqisi və parlaq quruluşlu nömrələrlə vəhdətdə ekranlara çıxmışdı. Ekran əsərinin əsas mahnısı “Oskar”a layiq görülmüşdü. 1987-ci ildə ekranlara “Məşum cazibə” filminin ekranlara çıxması ilə Layn meynstrimin ən bacarıqlı rejissoru kimi özünü təsdiq edir.
Edrian Laynın kinorejissor istedadı, təqdimetmə tərzi, müəllif dəst-xəti, üslub və vizuallaşdırılmış sıralamanı obyektiv qavraması 1983-cü ildə “Qığılcım-rəqs” romantik dramı ilə təzahür etməyə başladı. Məhz bu filmin sayəsində breyk-dans Nyu-Yorkun sərhədlərini aşdı. “Qığılcım-rəqs” filmi rəqs janrında çəkən digər rejissorlar üçün təkan rolunu oynadı. Bu filmləri “screendance”, “dance film”, “dance for camera”, “cine-dance” adlandırmaq olar.
Bütün deyilənlərlə birlikdə, Bob Fossun Robert Alan Arturla birlikdə yazdığı və ekranlaşdırdığı fundamental ekran əsəri, musiqili dram olan “Bütün bu caz” (1979) filmi də qeyd edilməlidir, çünki bu kinolent “Qığılcım-rəqs” filmindən bir il əvvəl ekranlara çıxması ilə böyük bir səs-küy yaratmışdı. Filmin əsasını Fossun öz həyatından götürdüyü real hadisələr – “Lenni” (1971) filminin montajı və “Çikaqo” (1975) müziklinin çəkilişləri zamanı keçirdiyi ürək tutması – təşkil edir.
“Qığılcım-rəqs” filminə qayıdıb vurğulamalıyıq ki, bu sadəcə növbəti kassa hiti deyildi, sözün tam mənаsında əhəmiyyətli bir kino yaradıcılığı nümunəsi idi. Baş qadın qəhrəmanın rəqs səhnəsi “Kassandra – zülmət məleykəsi” filmindən “Şrek”in ikinci hissəsinədək bir çox filmlərdə parodiya edilib. Xoreoqrafiya məktəbində imtahan verilməsi səhnəsi isə klassikaya çevrilib, bir çoxları bu epizodu təkrarlamağa cəhd ediblər. Əgər “Şənbə axşamının hərarəti” filmi 1970-ci illərin mədəniyyətinin bir hissəsinin əksi idisə, “Qığılcım-rəqs” 1980-ci illərin güzgüsü və göstəricisidir. Bununla belə “Qığılcım-rəqs”də rejissor rəqs mövzusu konsepsiyasına meyillənərək, filmində romantik əhvalı əks etdirir, buna “love story” xəttini və cinslərarası münasibətlərin cazibəsini əlavə edir. Kinorejissorluq fəaliyyətinə qədər klipmeyker olan Edrian Layn öz işi ilə rəqs janrının və bu cərəyanın ilk rejissorlarından biri kimi nüfuz və şöhrət qazanır.
“Bütün bu caz” (1979) geniş tamaşaçı kütləsinə hesablanmış kino işidirsə, “Qığılcım-rəqs” (1983) konkret auditoriyaya istiqamətlənmiş lokal səciyyəyə malikdir. Lakin buna baxmayaraq, “Qığılcım-rəqs” ictimai-sosial ismarış otürücüsü kimi gənclər üçün “tədris vəsaiti” rolunu oynayır.
“Qığılcım-rəqs” peşəkar tənqidçilərin kəskin qınağına səbəb olmuşdu. Tamaşaçılar tərəfindən isə böyük rəğbətlə qarşılanıb, 1983-cü il üzrə ABŞ-da ən böyük kassa gəliri əldə etmiş (200 milyon dollar) film kimi tarixə düşüb. Belə bir uğurdan sonra Edrian Laynın karyerasının başgicəlləndirici mərhələsi başlayır, bir-birinin ardınca kinoşedevrlər çəkir: “Doqquz yarım həftə” (1986), “Məşum cazibə” (1987) “Ədəbsiz təklif” (1993), “Lolita”(1997), “Sədaqətsiz qadın” (2002).
Laynın romantik dramları qadağan edilmiş yanaşmalarla yolverilən davranışların qarışığı, erotizmlə puritanlığın, tam sərbəstliklə ciddi mənəvi ehkamların, əxlaqsızlıqla mühafizəkarlığın sintezidir. Onun ekran əsərlərinin əsas cəhəti isə gender bərabərliyini qərəzsiz şəkildə gözləyir, baxmayaraq ki, Laynın qadın qəhrəmanları iblisanə varlıqlardır. Bir dəfə ilanın (ilan ikili məna kimi kişiyə də aid ola bilər) yoldan çıxardığı qadın adlı məxluq azadlığın, seçim hüququnun, müstəqilliyə canatma həvəsinin və ehtirasları arzulamağın nə olduğunun fərqinə varır və beləliklə, dualistik varlığa çevrilir.
Edrian Laynın rejissor konsepsiyasını Ziqmund Freydin bir tezisi, bir iqtibası ilə ifadə etmək olar: “Bizim bir-birimizi seçməyimiz təsadüfən baş vermir. Biz yalnız təhtəlşüurumuzdakı kəslərə rast gəlirik”.
Lakin rejissorun həddindən artıq “şəffaf nümayişinə” baxmayaraq, Layna görə məhəbbət – Allahdır. O, gözlə görünməyəcək şəkildə rejissorun bütün filmlərində var və buna sübut yalnız “happy end” deyil, rejissorun bütün “love story”lərinin məntiqi sonluğudur. İoandan “İncil” xütbəsi: “Sevməyən insan Allahdan çox uzaqdadır, çünki Allah – sevgi deməkdir” – bu ali hiss onun bütün qəhrəmanlarına sirayət edib.
Laynın qəhrəmanlarının hər biri öz xoşbəxtliyinə nələrəsə sinə gərərək çatmaq istəyir, nələrəsə minnətdar olaraq deyil. Vladimir Nabokovun “Lolita” əsərinin qəhrəmanı Humbert (Ceremi Ayrons) məhz bu qaydadan istinadən tamamilə gənc qızlara cinsi həvəs göstərir, həm də, xüsusi zahiri görünüşü və quruluşu olan qızcığazlarla maraqlanır – onları “nimfetkalar” adlandırır və müəyyən daxili “iblisanəlik”lə səciyyələndirir. Layn da bu qalmaqallı mövzuya toxunmaqdan çəkinmir və kifayət qədər böyük həyat təcrübəsinə malik kişi ilə yeniyetmə qız Lolitanın (Dominik Sveyn) eşq macərasını ekranlaşdırır. Müəllif kimi o da yataq səhnələrinin təfərrüatını əks etdirməkdən vaz keçərək adi cinsi yaxınlığı estetik seyretməyə qədər inkişaf etdirib bizim vaxtımıza və əsəblərimizə hörmətlə yanaşır. Lolitanın ifritəliliyi Humbertin uşaqbazlığını ikinci, üçüncü plana keçirir, lakin bu qətiyyən Humbertə bəraət qazandırmır. Bu film uşaqları əxlaqsızlığa təhrik edən irili-xırdalı bütün pozğunlara qarşı antihimn, açıq-aydın tablodur. İnsan mahiyyətinin bütün miskinliyini (azyaşlıların əxlaqsızlığa sövq edilməsini təbliğ və reklam etmədən) mənəviyyatın çökməsini, beyinlərin çürüməsini realist şəkildə göstərmək – kinematoqrafın böyük ibrətamiz gücü buna xidmət etməli deyilmi?
Laynın yaradıcılığındakı İblislə Tanrının əbədi mübarizəsi bunu ifadə etmirmi!? Günah sahibi ilə müqəddəsin, yüngülxasiyyətli ilə mənəviyyatı uca tutanın, qaranlıqla işığın, nifrətlə sevginin mübarizəsi!
“Ədəbsiz təklif” filmi (rejissorun bütün filmlərində olduğu kimi ekran işinin adı spoylerlə faş olur) milyarderlərin və varlı adamların, insanları əşya, hətta oyuncaq kimi satın almaq istəklərinin hara gətirib-çıxara biləcəyindən bəhs edən mətləbə köklənib. Film tamaşaçıya belə şəxslərin “çaldığı havaya oynamaqdan” vaz keçməyi təlqin edir və əslində bu, həyatın çətinliklərinin nədən ibarət olduğunu yaxşı bilən sadə insanlar üçün başlıca qaydalardan biridir, çünki məhz onların belə “torlara” düşmək ehtimalı daha böyükdür.
Ailə dəyərləri və sevən cütlüyün əmin-amanlığı Laynın bütün filmlərində qabarıqdır, hətta şübhəyə məruz qalsalar və zamanın sınağına buraxılsalar belə o, birmənalı şəkildə yekdil nəticəyə gəlir: xoşbəxtlik və xeyirxahlıq naminə sakit ailə həyatının bərqərar olması.
Milyarder Con Geyc (Robert Redford) bütün qadağan edilmiş üsulları tətbiq edərək ərli, gözəl qadın Dayan Merfinin (Demi Mur) rəğbətini qazanmağa çalışır və nəticədə buna nail olur: hər şey ər-arvadın düşünülməmiş qərarı ucbatından baş verir. Edrian Layn məhz bu üsulla tamaşaçılar qarşısında ailə cütlüklərində qaçılmaz olan sınaq müddəti amilini qoyur və bu yolla münasibətlərin nə dərəcədə möhkəm olduğunu yoxlamaq üçün psixoloji test tətbiq edir.
Laynın estetikası əsərlərində hazır elementlərdən mozaika, pastiş yaradan postmodern rəssamlara çox yaxındır. “Doqquz həftə yarım” filmində baş qəhrəman Con coşğun erotik fantaziyaları ilə dolub-daşan biridir, bayağı yataq səhnələrinin çərçivəsindən kənara çıxaraq yaxınlıq üçün əlinin altında olan boya-elementlərdən (üzüm giləsi, çiyələk, bibər, makaron, buz parçaları, meyvə jelesi və s.) istifadə edir. Mətbəxlə erotikanın simbiozu tamamilə yeni əlavə bir “ibtidai” kino təzahürünü və həzzini doğurur. Və rejissor bunun sayəsində məşhurlaşmış həmin filmdə, mənfi amil kimi keçmişdəki “mədəniyyətin” fərqli bucaqdan dərkinə təsir edir – biz görürük ki, Con (o özü cinsi probleminin olduğunu təsdiq edir və bu barədə danışır) potensial tərəf müqabilinə münasibətdə sadist davranışı tətbiq etməkdən çəkinmir. Laynın qəhrəmanları qəbul edilmiş normalara zidd getməyi üstün tuturlar, onlar zaman və məkan konteksti xaricində mövcuddurlar. Rejissor bizə yeni nəsə öyrətmir, unudulmuş, lakin müqəddəs mətləblərin hüdudlarını açır. Ailə dəyərlərinə sədaqət, Laynın filmlərində birinci yerdədir, onlar İblisin, ailə cütlüyünə xaricdən müdaxiləsinə məruz qalıblar. Vəfa və sədaqət – ailə səadəti və rifah məcəlləsinin ən birinci və ən əsas maddəsidir, amma təəssüf ki, bu dəyərləri qoruyub-saxlamaq heç də həmişə mümkün olmur. Və Layn bizə alternativləri verir və göstərir: ya geriyə dönmək imkanı qoymayan Leviafanın yuvası, ya da ailə ocağının himayədarı Geranın geniş məskəninə varolma.
Laynın “Ədəbsiz təklif” və “Məşum cazibə” filmləri buna əyani sübutdur – birincidə Dayan Merfi (Demi Mur) ailəsinə, ərinin yanına qayıdır, ikncidə isə Den (Maykl Duqlas) möcüzəli şəkildə Aleksin dəlisov kələklərindən yayınmağa müvəffəq olur və eynilə Dayan kimi “mənəviyyatsız və pozğun qürur düyününü” açıb “Amerika arzusunun” ehtimal edilən mövcudluğunu reallığa çevirir.
Laynın realist dünyası “Doqquz yarım həftə” filmində daha perfeksionist görünür – bu lentdə kadrın hər bir hissəciyi yaxşıca düşünülüb və “mənəvi erotizmlə” nəfəs alır. Filmin qəhrəmanı Con (Mikki Rurk) seksual oyunlarda həssasdır və yaşam tərzinin adiliyini və yeknəsəqliyini maksimal dərəcədə əlvanlaşdırmağa çalışır. Lakin məsələ burasındadır ki, həmin adilik və yeknəsəqlik tamaşaçıda nəinki ikrah hissi doğurmur, hətta bir növ plagiat hesab edilə biləcək yamsılama heyranlığı yaradır. Sevgi hisslərinin və ehtirasların apogey məqamı kulminasiya nöqtəsinə o anda çatır ki, münasibətlərdən doğan həzz xəstə patologiyaya və dəlilik dərəcəsində asılılığa çevrilir. Doqquz yarım həftə – ağlını itirmiş iki sevgilinin ehtirasının davamlılıq müddətidir!
Lakin kişinin, qarşısındakı insanın iradəsini sındırmaq məqsədilə onun şəxsi sərhədlərini pozduğu, onu alçaltdığı, ona qarşı qəddarlığa yol verdiyi Conla Elizabetin (Kim Beysinger) bir-birinin şəxsiyyətini heçə endirməyə köklənmiş münasibətlər uzun sürə bilməzdi. Və günlərin bir günü Elizabet bütün qüvvəsini toplayaraq Cona qarşı yığılmış iradlarının hamısını birnəfəsə söyləyib çıxıb gedir: “Həddindən artıq gecdir…ikimizdən birimiz “stop” deməli idi. Lakin sən bunu demədin… mən həmişə çox uzun müddət gözləyirəm”.
“Doqquz yarım həftə” böyük bir zaman boyunca kinolentdə gördüklərindən ruhlanıb özlərinin dumanlanmış ağıllarını və bədənlərini sevgi ehtiraslarına təslim edən cütlüklər üçün ayin ikonası rolunu oynayıb.
Təsadüfi deyil ki, 2015-ci ildə Amerika və dünya prokatına “Boz rəngin 50 çaları” filmi çıxır. Sem Teylor-Consonun E.L.Ceymsin eyniadlı romanı əsasında çəkdiyi bu film “Doqquz yarım həftə” filminin birbaşa xələfidir.
Əgər Laynın “Sədaqətsiz qadın” filminin qəhrəmanı (Dayan Leyn) ərinə (Riçard Gir) xəyanətdə şeytana qulluq edən, alma ilə aldadılmış (bu xətt süjetdən kənar intriqa olaraq verilir), bu zaman ailə quruluşunu pozmuş, bağışlanma ehtimalı olmayan bir üzdəniraq qadındırsa, rejissorun “Məşum cazibə” filmində istiqamət kamertonu əsaslı şəkildə dəyişir – burada ər Den Qalaxer (Maykl Duqlas), erkək-xəyanətkar, qeyri-ixtiyari və utancverici bir şəkildə xoşagəlməz seksual tələyə düşüb, özü də bu tələni sevgilisi Aleks (Qleni Klouz) qurub və Den Qalaxerin həyatını əsl cəhənnəmə döndərib, bu isə bizdə hər hansı dərəcədə və formada olsun belə, rəhm duyğusu oyatmır.
Layn Den Qalaxerin simasında klassik heteroseksual erkək arxetipi yaradır, cizgilənməyi surət, sima müxtəlifliyindən çox olan bu arxetipin davranışında Layn özünün gerçək feminizmini gizlətmir və onun kinolentləri qısa və aydın katexizis təsiri bağışlayır – rejissorun tamaşaçıya demək istədikləri xristian dininin müntəxəbat ardıcıllığında suallar və cavablar şəklində ifadə edilib.
Edrian Laynın yaradıcılığına və obyektivindəki dünyaya ayırdığımız diqqəti yekun nəticəyə gətirib çıxararaq ehtimal etmək olar ki, onun bütün işləri cinsi pozuqluğun psixoanalizinə əsaslanır, bu isə kinematoqrafik müstəvidə mənfi yanaşma kimi dəyərləndirilə bilməz: “Vurğunluq halının ən yüksək dərəcəsində “Mən”lə pərəstiş obyekti arasında sərhədlərin aradan götürülməsi təhlükəsi yaranır. Sağlam düşüncəyə zidd olaraq vurğunluq hisslərinin hakimiyyəti altında olan şəxs təkidlə iddia edir ki, “Mən” və “Sən” – bir tamdır, vəhdətdir və o özünü, bunun real olduğunu təsdiq edən tərzdə aparmağa hazırdır”.
Beləliklə, Laynın obrazlarının əsas qayəsi və davranış xətti – həyat prosesi boyunca şəxsiyyətlərarası münasibətlər kimi müəyyənləşən hisslərin, əlaqələrin, həvəslərin, etirafların, mənəviyyatların məcmusudur. Müasir tamaşaçı daha tələbkar olduğu üçün onu yalanlarla, yarıda kəsilmiş fikirlərlə ələ almaq mümkün deyil. Tamaşaçı bitkin, mükəmməl filmi artıq dərhal sezir, onu uydurma və ya zəminsiz filmlərdən ayırmağı bacarır, sonuncular müasir tamaşaçıda çoxlu şübhə və tənqid doğurur. Bütün dövrlərdə kinomanlar ideyanın və dramaturji özülün tərəfdarı, pafoslu, süni, görüntüdən savayı heç nəyə xidmət etməyən filmlərin əleyhdarı olublar. Çox nadir hallarda forma və məzmun vəhdət təşkil edərək harmonik uyğunluqda meydana çıxıb şedevr səviyyəsində kino məhsulu doğururlar. Əgər bu hər halda baş verirsə, müəyyən çalarları, detalları və vurğuları nəzərə alaraq, film uzun illər boyu tamaşaçıların ağlında və qəlbində özünün əhəmiyyətli yerini tutur. Əgər rejissor özünü tamaşaçıdan yüksək mövqeyə qoymursa, o zaman onun yaradıcılığı şübhəsiz ki, şöhrət qazanıb hər kəs tərəfindən qəbul edilir. Edrian Layn bunu peşəkarcasına bacarıb.
Elçin Əsədov
Tərcümə etdi Samirə Behbudqızı