Dəli Kürün ağıllı Novruzu

“Milad bayramını dünyanın az qala hər yerinə sevdirən nədir belə?” sualına “Kino, kino, kino!” cavabını versək qətiyyən yanılmarıq. Kinonun bir hadisəni, yeri, musiqini hətta sözü belə sevdirə bilməyində müstəsna rolu var. Çünki, kino kütləvi bir sahədir. Kommersiya filmlərinin mərkəzi olan ABŞ, daha dəqiq desək, Hollivudda hər il Milad bayramına həsr olunan onlarla filmlər çəkilir. 1980-ci illərdən video kasetlərin geniş kütlə tərəfindən istifadəsinin artması ilə Yeni il mövzulu filmlərin çəkilişində də gözəçarpacaq artım hiss olunur. Bu baxımdan kasetlərin məşhurlaşmasından öncə çəkilən Milad filmləri iqtisadi olaraq əlverişli hesab edilmirdisə, həmin tarixdən bu mövzulu filmlərə baxış və yanaşma kökündən dəyişdi. (istinad: decider.com) Lakin Milad filmləri məhz 1980-dən çəkilir demək özü böyük bir yanlışlıqdır. Çünki Hollivudun Qızıl dövrü hesab edilən 1920-1960-cı illərdə, artıq klassika hesab edilən “ Bəyaz Milad”, “ Bu möhtəşəm həyat”, “Yepiskopun xanımı” və s. kimi filmlər istehsal edilmişdir. O dövr istehsalları Azərbaycan tamaşaçısına çox da tanış olmaya bilər. Amma müstəqillikdən sonra Hollivud filmlərinin dublyajı ilə Yeni il filmləri bizim evimizə də televizor vasitəsilə qonaq gəldi. Bu baxımdan “Evdə tək” filminin adını ilk çəkə bilərik. Təkcə mən yox, bir çox insanın Yeni İl kinosu, uzun illər məhz bu film olub. İllər keçsə də, Milad, Yeni il ab-havalı yüzlərlə film çəkilsə də, “Evdə tək” filmi bir çox azərbaycanlının qəlbində artıq bu mövzunun klassikasına çevrilib. Biraz araşdırsaq görərik ki, 1990-cı il istehsalı olan bu filmin ABŞ-dəki teatral baxışının gəliri 285.761.243 dollar olmaqla, dünya üzrə baxışından gələn qazanc 476.684.675 milyon dollar təşkil edib.

Hollivudun Yeni il kinolarını kulta çevirə bilməsi, Miladı qeyd edən əksər Avropa ölkələrində sıçrayış effekti yaratdı və onlarda da artıq hər il Yeni ilə həsr edilən filmlər istehsal olunur. Milad qeyd etməyən ölkələr də artıq o bayramın hansı tarixdə keçirildiyini, bayramın adını, adətlərini, rəngini, küçələrin işıqlarla bəzədilməsini və bir çox şeyləri nəinki bilir, hətta sevir. Ona görədir ki, insanlar yeni ildə o nağıl mühitini ya yaratmaq istəyirlər, ya da o ölkələrə səfər etmək ən böyük arzularından olur. Çünki filmlər, ideal olan dünya yaradırlar.

Bu yerdə yada salmaq lazımdır ki, Novruz UNESKO- nun rəsmi məlumatına görə nəinki Azərbaycanın, o cümlədən müstəqil türk ölkələri daxil olmaqla, 12 ölkənin milli bayramı hesab edilir. Novruz da Milad kimi təkölkəli yox, çoxölkəli bayramdır. Akademik Rafael Hüseynov bildirir ki, Nizami Gəncəvi ədəbi ənənənin “Xəmsə” ünvanı verdiyi məsnəvilər silsiləsində, Novruz bayramının e.ə. 350-ci ildə, demək 24 əsr qabaq qeyd edilməsi barədə soraq verir. (nizamimuseum.az) Amma bu geniş coğrafiyada yaşayan insanlar Novruzu kulta çevirə biliblərmi? Uzağa getməyək, bir çox ölkədə Novruz zamanı əkilən səməni yolka qədər tanınırmı? Məncə hamımız cavabı bilirik.

Novruz milli varlığın rəmzi, milli inkişafın kino vasitəsilə təkanverici gücü olmağa qadir bir nəsnədir. Aygün Telmanqızı bildirir ki, “Bayram, milli xarakteri, milli təfəkkürü bir çox parametrlərdən daha çox əks etdirir. Çünki bayram, bir tərəfdən etnik-mifik görüşləri, digər tərəfdən kosmoqonik baxışları özündə mükəmməl bir sistem olaraq əks etdirir və sistem xarakteri kəsb edən ritual-mifoloji semantikaya malikdir”. (anl.az) Həmidə Nizamiqızının təbirincə desək “Novruzda qalibiyyət təntənəsi var: yaz qışa qalib gəlir, isti soyuğu məğlub edir, insanın qanı istilənir. O, qan yaddaşının enerjisi ilə təbiətlə ünsiyyətə girir, ona qovuşur. Novruz ayinlərində və mərasimlərində əslə, kökə qayıdış, milli mənliyi uca saxlamaq qayəsi xalq ruhunun ən ibtidai və təbii formasıdır:” (medeniyyet.az)

Novruz, poeziyamızda geniş yayılan “Bahariyyə” lirik şeirlərində tərənnüm və təsvir edilmişdir. İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətayi, Məhəmməd Füzuli, Dirili Qurban, Molla Pənah Vaqif kimi ustadlar bu tərənnümdə öz adlarını tarixə yaza bilmiş adlardır.  (istinad: aztc.gov.az)

Musiqimizdə isə Üzeyir Hacıbəyov, Fikrət Əmirov, Oqtay Zülfüqarov, Rəhilə Həsənova kimi görkəmli bəstəkarlar müxtəlif mahnılar bəstələyiblər.

Azərbaycanda Sovet dövründə milli bayramlarımız, o cümlədən Novruza qadağa qoyulması bizə bəllidir. Bu qadağa özünü yaradıcılıqda, o cümlədən milli filmlərin istehsalında bariz olaraq göstərir. Təsadüfi deyil ki, filmlərdə Novruz səhnəsi deyiləndə ilk ağla gələn “Dəli Kür” filmidir. Azərbaycanfilm kinostudiyasında yarandığı 1923-cü ildən bu günə qədər 1500-dən çox bədii, sənədli, animasiya filmi istehsal edilmişdir (istinad: azerbaijanfilm.az) Araşdırmalardan ilk qarşıma çıxan məlumatlar onu göstərdi ki, istehsal edilmiş filmlər içərisində cəmi üç bədii filmdə “Dəli Kür”, “Yeddi oğul istərəm” və “Qızıl uçurum”da baş verən hadisələr məcrasında bayramı da görürük. O cümlədən rejissor Rafiq Yüzbaşov “Novruzun çələngi”, rejissor Azər Zamanlının “Ocaq” sənədli filmləri də önə çıxır. Təəssüf ki, məhz Novruz ərəfəsində baş vermiş əhvalatdan danışan film adı çəkmək, “bu film Novruz filmidir” demək çox çətindir. Amma Novruz deyəndə ağla yenə də “Dəli Kür” gəlir.

Ssenarisi İsmayıl Şıxlının eyniadlı əsəri əsasında yazılan film 1969-cu ildə istehsal edilib. Rejissorluğunu Hüseyn Seyidzadənin öhdəsinə götürdüyü filmin redaktoru digər bir tanınmış yazıçı İsa Hüseynov (İsa Muğanna) olmuşdur.  

Düzdür, bayaq mən söylədim ki, sırf Novruza həsr edilmiş filmimiz yoxdur, amma “Dəli Kür” haradasa “Novruz filmi” adlana bilər. Niyə? Çünki filmin elə əvvəlində 5-ci dəqiqəsində faytonçu Məmmədəli atları daha sürətlə qaçmağa məcbur etməsinə görə gələn suala cavabdan: “Qonaq, bəlkə sən tələsmirsən, ancaq mən özümü evə tez çatdırmalıyam. Bu gün bayram axşamıdır axı” bilirik ki, artıq Novruzun ilaxır çərşənbəsidir. Dialoqdan onun motivini başa düşürük ki, adətə görə bu axşam hamı evdə uşaqlarını başına yığıb şadlıq eləməlidir. Deyilənə görə, əgər Novruzun ilk günü evdə olmasan, yeddi il evdən bayram günü uzaq düşərsən. Qədim adətlərə görə, həmin gün bayır qapılar bağlanmırdı. Burada Milad bayramı üçün də göstərilən ailə, birlik, birgə bayram qeyd etmək qavrayışı  hələ illər əvvəl ilk səhnədə bizə açıq-aşkar söylənilir.

Faytonunu təmir etdikdən sonra “Bura bax qonaq, sən bizim kəndə nəyə gedirsən?” sualına “ Bayrama” –  verilən cavabdan sevinən faytonçu həm avam kəndlini, o cümlədən özünün timsalında bayramın, dövrün Azərbaycanlısı üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir.

Faytonçu Məmmədəli ilə söhbətdən sonra daxil oluruq al-əlvan kəndə. Nahaq yerə al-əlvan demirəm. Ola bilər qaranlıqdır amma alovlar, musiqilər, əllərdəki məşəllər kəndi tamamilə qızıl-qırmızıya boyayır. Mollanın “Allah sizi xoşbəxt eləsin” cümləsindən kino bizə deyir ki, Azərbaycan xalqı bayram günü gərək ancaq alqış edə, xeyir sözlər söyləyə. “Ağzından düşüb ətəyinə düşsün” atalar sözünü yada salsaq görərik ki, Novruz əslində təkcə bayram yox, bir fəlsəfədir. Çünki, insan öz ağzından çıxan kəlməni nə qədər müsbət etsə, qulaq müsbətə öyrəşər, beyin müsbət üzrə köklənər. Həqiqətən də, insanın kəlməsi nəinki onun özü, hətta bayram axşamı qapı pusan insanın niyyəti üçün də bir o qədər önəm kəsb edir.

Kənddə xanımların qucaqlaşıb bayram təbriki etməsi, cavan qızın əlində xonça tutan yaşca böyük xanımı təbrik etməsi ilə yenə anlayırıq ki, bayram axşamı kimi gördünsə təbrik et. Filmdən fərqli olaraq əldə məşəl tutmaq və fırlatmaq günümüzə qədər təəssüf ki, gəlib çata bilməyib.

Filmə baxdıqca ölməz şairimiz Məhəmmədhüseyn Şəhriyardan misraları yada düşür:

“Hər kəs şalın bir bacadan soxurdu,

Ay nə gözəl qaydadı şal sallamaq”.

Çünki növbəti ilaxır çərşənbə adəti məhz elə şal sallamaqla bağlıdır. Nəzərə alsaq ki, o dövrün Azərbaycanında xanımlar və bəylərin sosiallaşması, dostlaşması, ünsiyyət qura bilməsi üçün nə şərait var idi, nə də anlayış. Buna görə də sanki bir çox adətlər zərurətdən meydana çıxmışdı. Filmdə qanı qaynayan gənc oğlanların elə bacadan şal sallayıb öz paylarını istəməklərinə, əyləncə halına gətirməklərinə gənc qızların o cür formada cavab verib əyləncəni daha da artırmağı, əslində, onların üz-üzə, rahat danışa bilmədiklərinə bir işarədir. Lakin adət-ənənə, qaynayıb-qarışmaq, mehribanlıq, dostluq bağlarının möhkəmlənməsi baxımından vizual həllində də çox xoş görünən bir səhnədir.

Elmi rəhbəri filologiya elmlər doktoru Seyfəddin Rzayevin olduğu, Sevinc Qasımovanın “Azərbaycanda Novruz ənənələri və inancları” mövzulu doktorluq elmi dərəcəsi üçün yazdığı dissertasiyasında bildirir: “Axır çərşənbənin əsas  adətlərindən  biri “papaqatdı” adətidir. Buna bəzi yerlərdə qurşaqsallama, şalsallama, baca- baca, yaxud nünnünü də deyilir. Məzmunu, axır çərşənbə gecəsi evlərə papaq atıb, pay istəməkdir. Papaqatdı  adəti ilə bağlı çoxsaylı folklor məlumatları və öz müşahidələrimiz əsasında deyə bilərik ki, papaqatdı adətinin iki mənası var: Birincisi, üzdə olan, hamı tərəfindən icra olunan bayrampayı yığmaq adəti. Bunu, adətən,  uşaqlar, o cümlədən nişanlı oğlanlar icra edirlər. İkincisi, magik mahiyyətli bəxtsınama adəti. Bunu, adətən, sevdiyi qızların evinə papaq, qurşaq atan oğlanlar icra edirdilər. Atılan papaq, qurşaq tanınmalı idi. Oğlanlar verilən paydan qızın anasının, özünün, yaxud bu sevgidən xəbəri olan digər kimsələrin bu sevgiyə  münasibətini öyrənirdilər. Ona görə də bəxtlərinə axır çərşənbə gecəsi hansı xəbərin çıxacağını böyük  həyəcanla  gözləyirdilər. Cavab papağa, qurşağa qoyulan əşyalardan bəlli olurdu. Şirin şeylər, payın bol qoyulması və s. bunu bildirirdi”.

Filmdə ifa edilən üzüksallama mərasimi, müasir dövrümüzdə nişanlı qızın üzüyünə falına baxılacaq qızın saç teli ilə edilən faldan fərqlənir. Bu mərasimə başqa sözlə, vəsfi-hal deyirlər. “Y. V.Çəmənzəminliyə görə, xalqımız arasında Novruz bayramına bir ay qalmışdan başlayaraq çərşənbə axşamı vəsfi-hal salmaq kimi bir adət vardı. Qadın və qızlar toplanaraq, bir badya su qoyar və hərədən bir nişan alıb suya salardılar. Badya başında oturan qadın təsadüfən əlinə keçən nişanı sudan çıxarıb bir vəsfi-hal söyləyər, bu qayda ilə fala baxardılar. “Vəsfi-hal” mərasimi mahiyyəti etibarilə su ilə falabaxmadır. Bu su isə, bildiyimiz kimi, adi su yox, çərşənbə suyudur.” (Sevinc Qasımova – “Azərbaycanda Novruz ənənələri və inancları” səh 134.) “Dəli Kür”dəki vəsfi-hal səhnəsində Pakizənin üzüyü çıxır və Pakizənin yeni ildən arzuladığı, filmin növbəti hissələrində tamaşaçını nə gözlədiyinə poetik dillə sanki hazırlayır. Vəsfi- halda deyilir;

Ay qızlar qaçın oğul gəlir,

Qapını açın oğul gəlir,

Məxmər döşək,  gül yastıq,

Harasını açın oğul gəlir.

Amma Pakizənin könlündəki, hamının bildiyi gözaltısı hələ ki, qapıdan yox, indilik məhz bacadan gəlir. Bu kiçik dialoq da yenə qızların əyləncəsinə səbəb olur. Şamxal bacadan heybəsini sallayıb oradakı qızlardan simvolik olaraq bəxtini istəyir. Maraqlısı budur ki, qoca nənənin məsləhəti ilə bayram paylarını qoymağa xonça gətirilərkən həmin biş-düş yığılan sininin bayram yemişi adlanmasıdır.

Bu bəlkə də yad insanlara qəribə gələ bilər. Axı burada nə var ki, oğlanlar bacadan torba sallayıb. Qızlar sevinirlər, gülürlər, əylənirlər. Bir baxımdan düzdür. Amma məsələyə milli zəmindən yanaşanda adamın o qızlara biraz da yazığı gəlir. O qədər qapalı mühitdə yaşayırlar, o qədər mövhumat var ki, bircə Bayram axşamı onlara nələrsə, o da adətlər çərçivəsində icazə verilir.

Oğlanlardan birinin “Oy, nə yaman ağırdır” rəyinə digərinin “Mən sizə dedim də bura gələk” cümləsi hətta mövcud maddi vəziyyətin də fərqliliyini göstərir. Demək ki, bu evdəki qohum, qonşu qızların imkanı yaxşıdır ki, bəzədikləri xonçalar, aldığı Novruz təamları da boldur.

Adət-ənənələrdə hansısa nitqə yönəlik mənanın gizləndiyinə çox vaxt şahid ola bilirik. Sən demə, torbana pay əvəzinə pişik qoyularsa, sənə pay qoyan qız deyir ki, “ Pişik əlindən qaçdısa, kərpici götür vur başına” Nəzərə alsaq ki, o dövrdə kişinin gücü, kişini sözlə belə olsa udmaq olmaz və s. trendlər gündəlik yaşamın təməli olub. Ona görə də payına pişik çıxan Şamxal və əhatədəki oğlanlar bu cavabı özlərinə sığışdırmayıb, bir növ, evə “hücum edirlər”. Çünki Şamxal bildirir ki, “İndi ki belə oldu, biz də bu ev pişiyini apararıq.” Oğlan gəlir deyə yaşmaqlanan zənən xeyləxları evin nənəsi “A qızlar dedim sizə əl çəkməyəcəklər” cümləsinə, onların əyləncələrinə, deyib-gülməklərinə mane olurlar deyə “Məsmə xala, sən işində ol” ilə sanki etiraz reaksiyası verirlər.

Pişiyin dalınca gələn oğlanlar gəliblər qızı aparmağa. Amma qızı aparmaq əvəzinə plov süfrəsinin başında cəmləşirlər. Pakizə ilə gözaltısı Şamxalın dialoqundan gedirik bacısı Salatının öz qəlbinə düşən yarı, rus Əhmədə kasada bayrampayı aparması səhnəsinə. Ayaq səsləri eşidilməsin deyə, ayaqqabısını çıxarıb, Salatını, Həzrəti İsanın çarmıxına bənzər yarpaqsız, çılpaq ağac qarşılayır. Üstündə sevgisinin simvolik ifadəsi çiçək olan kasanı pəncərəyə qoyan qız, tək-tənha evin ətrafında olan yeganə ağacın arxasında üzündə gizlənmə yeri tapmasının sevinci qaçıb gizlənir. O qaçan kimi Qoridən gələn müəllim Əhmədin evinə çata-çatda bayaqkı azad oğlanlar müəllimi təbrikə gəlirlər. Bacısının kasasını özü qırağa qoyan Şamxalla dostları qonağa “keçisaqqal” deməklərindən utandıqlarına görə kobudluqlarını bayrampayı ilə düzəltməyə çalışırlar. Yəni bir daha Novruzun gücü göstərilir – stola səpələnən bayram bəxşişlərində. Demək bayram həm də edilmiş xırdaca günahları da yuya bilərmiş.

Bayram axşamının səhəri rus çıxır kəndi gəzməyə. Məmmədəlinin faytondakı qızı rusa bir yumurta verir. Aleksey Ospiyeviç Səftar xan adlı uşaqla yumurta döyüşdürmək qərarına gəlir. Amma uşaqların “rus gəlir” deyib ora – bura qaçması müəyyən qədər də bizimkilərin özlərindən olmayandan qorxması, çəkinməsi, ünsiyyətdən qaçması və ya dini fərqlilik səbəbindən özündən uzaqlaşdırmasının qısa bir bədii ifadəsi kimi də anlamaq olar. Yumurta döyüşünün razılaşması zamanı biz, arxa fonda bir- biri ilə bayramlaşan kənd əhlini görürük. Azərbaycan kimliyinə xas olan bir detal həmin fonda gözdən qaçmır. Bayram payı aparan bir qadın başqa bir qadınla söhbətləşir. Amma payın üzü örtülüdür. Nənələrimizdən bizim sanki genetik yaddaşımızda belə bir anlayış var. Nə aparırsansa üstü açıq aparma. Bəlkə küçədə onu görən kiminsə ona tamahı düşər, amma bəlkə onu almağa imkanı çatmaz. Bu gündəlik yaşamın vərdişini arxa fonda xırda detalda görə bilirik “Dəli Kür”də. Lakin diqqətimi çəkən bir məqam o oldu ki, hadisənin Bakıda yox, Qazaxda baş verməsinə baxmayaraq, məhz bu dialoqda tərəflərin Bakı ləhcəsi ilə danışmasıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu oyun tarixən çox geniş yayılmış, kütləvi xarakter daşıyıb. Keçmişdə dövlət başçıları da bu oyuna biganə qalmamışlar. Həbib İdrisi yazır ki, Səfəvi hökmdarlarından Şah Abbas da yumurta döyüşdürməyi çox sevərmiş.

Sevinc Qasımova qeyd edir ki, “Yumurta döyüşdümə oyunu Novruz bayramının əsas mənasını özündə əks etdirir. Belə ki, yumurta istər Azərbaycan mədəniyyətinin, istərsə də dünya mədəniyyətinin simvolik mənaya malik obrazıdır. O, bütün dünya mifologiyalarında dünyanın yaradılışını, xaosdan kosmosun əmələ gəlməsini rəmzləndirir.Yeleazar Meletinski göstərir ki, daha arxaik mifologiyalarda yumurtadan totem quşlar, adalar, göy cisimləri, xüsusilə günəş, bir sıra tanrılar, nəhayət, kosmosun mərkəzi hissəsi olan yer əmələ gəlir.”

Ümumiyyətlə bir şey aydındır ki, istər filmdə səhnələşdirilmiş, istərsə də xalq yaddaşında qalmış bütün oyun və yarışların kökündə sanki, Xeyirlə Şərin mübarizəsi durur. Bu nöqteyi-nəzərdən “Dəli Kür” ün “ağıllı” Novruzu milli kimliyimizə baxış üçün hələ də öz aktuallığını qoruyub saxlamış, bədii həllər tapmış bir abidədir.

Son olaraq, necə ki, Yeni il qabağı hamı o mühiti çatdıra bilən film seyr etmək istəyir. “Dəli Kür” də mənim Novruz idealımdır desəm yanılmaram. O atmosferi və mühiti təəssüf ki, deyəsən illər keçdikcə itiririk və öz kimliyimizin göstəricisi olan adətlərdən uzaqlaşırıq. Ən pisi isə ideallaşdırılmış dünya olan filmlərimizdə də görə bilmirik. Ümid edirəm fəlsəfi qatları çox dərin olan və bu qədər “ ağıllı” bayramın ekrana çıxa bilən hekayələri yalnız “Dəli Kür”lə kifayətlənməz.

Afaq Yusifli