Andjey Vayda: “Biz istənilən üsullarla azadlığımız uğrunda mübarizə aparırdıq”

Andjey Vayda təkcə Polşa kino məktəbinin, polyak yeni dalğasının əsasını qoyan rejissor deyildi, o, həm də bütün yaradıcılığı boyü əqidəsinə, ideallarına, inandıqlarına sadiq qalan, “heç vaxt neytral qalmaq olmaz!” deyən sənətkarlardan biri idi.

Vayda kinoya fəhləlikdən gəlmişdi, yeddi sinif bitirmişdi, atası Katında sovetlər tərəfindən güllələnmişdi. Hitler Polşanı işğal eləyəndə yükdaşıyan, ambardar işləmişdi, işğalçılara qarşı mübarizə aparan partizan Krayovo Ordusuna yazılmışdı.

Əslində, Vayda rəssam olmaq istəyirdi. Müharibədən sonra Krakovdakı Təsviri Sənət Akademiyasına qəbul olunmuşdu, ancaq bir qədər sonra kinoya meyl salmış, Lodzinski kino məktəbinə yollanmışdı. Və ilk filmi “Nəsil”dən (1954) sonuncu filmi “Valensa: Ümiddən yoğrulmuş adam”a (2013) qədər bütün  əsərlərində sadə insanların, ölkəsinin taleyini,  məğlubiyyətlərinin səbəblərini araşdırmaqla, vətənini işğal eləyənlərin ifşası ilə məşğul olmuşdu. Buna görə vətənindən sürgün edilmişdi, amma yolundan dönməmişdi. Andjey Vaydanın yaradıcılığı, əslində, Polşanın və polyakların tarixinin kinematoqrafik dillə  göstərilən mənzərəsidi.

“Kanal” (1956)

Vaydanın yaradıcılığı II Dünya Müharibəsinin son illərində Polşa müqavimət hərəkatına həsr olunmuş Varşava trilogiyası ilə başlayır. “Kanal” da həmin trilogiyaya daxil olan filmlərdən biridi. Andjey Vayda məhz bu filmdən sonra beynəlxalq kino aləmində tanınmağa başlamışdı.

Ekran əsəri Varşava üsyanının qəhrəmancasına məğlub olması haqqındadı. 1944-cü ildə baş vermiş üsyan zamanı Krayovo Ordusunun döyüşçüləri Varşavanı kanalizasiya yolları ilə tərk eləməyə çalışmış, lakin ələ keçmişdilər.

Rejissorun dediyinə görə, o, “Kanal” filmini polyak şairi Yuzef Şepanskinin “Qırmızı xəstəlik” («Czerwona zaraza») şeirindən  ilhamlanaraq çəkib. Film sözügedən hadisənin polyak romantizminin, milli xarakterinin formalaşmasında vacib  yer tutduğunu göstərir.

“Kanal” filmi 1957-ci ildə Kann Kinofestivalının xüsusi mükafatına layiq görülüb.

Film 1957-ci ildə SSRİ-də Tələbə və Gənclərin Beynəlxalq Festivalı çərçivəsində nümayiş olunub, lakin üzərindən sükutla keçilib. Səbəb isə filmin finalıdı: Sevgililər- Stokrotka və Korab kanalizasiyada var-gücləri ilə boğulmamağa çalışaraq barmaqlıqlardan yapışıb o biri tərəfdə görünən, üsyançıların xilası olan Visla çayına baxırlar. Barmaqlıqlar onların “xilaskara” çatmasına imkan vermir. Vaydanın göstərdiyi həmin barmaqlıqlar, Sovet qoşunlarına faşistlər üsyançı polyakları qırıb-qutarmamış Varşavaya girməmək əmri vermiş Sovet Hökumətinin, Stalinin rəmzi idi.

“Kül və almaz” (1958)

“Varşava trilogiyası”nın sonuncu filmi olan “Kül və almaz” (ilk film “Nəsil” adlanır; 1954) Yeji Andjeyevskinin eyniadlı əsərinin motivləri əsasında çəkilib. Filmin də, əsərin də  adı polyak şairi Tsiprian Norvidin şeirindən götürülüb.

Hadisələr 1945-ci ildə cərəyan edir. Faşist işğalına qarşı mübarizə aparan Krayovo Ordusunun keçmiş döyüşçüləri Maçeklə Andjey partiya katibi Şukanı öldürmək əmri alırlar, ancaq səhvən sement zavodunun fəhlələrini güllələyirlər. Şəhərə qayıdan qəhrəmanlar Şukanın sağ olduğunu öyrənirlər. Andjey Maçekə əmri yerinə yetirməyi tapşırır. Maçek Şukanı öldürür. Şəhəri tərk eləməyə çalışanda özü də keşikçilər tərəfindən atəşə tutulur və zibilxanada ölür.

“Kül və almaz”, sayəsində bütün dünya Polyak yeni dalğasının yarandığından danışmağa başlamışdı. Zbiqnev Tsıbulskinin oynadığı Maçek, Qodarın Mişel Puakarı kimi (“Son nəfəsdə” filminin qəhrəmanı)  ümidləri doğrultmayan köhnə nəslə qarşı çıxırdı. Ancaq Maçekin qiyamı səbəbsiz deyildi, azad Polşa uğrunda verilən sonuncu nəfəs idi.

Sosialist Polşasında çəkilən film ekranlara çıxmazdan əvvəl ciddi senzura ilə üzləşmişdi. Maçekin partiya katibini öldürəndən sonra da öz romantik qəhrəman obrazını saxlaması senzorların xoşuna gəlməmişdi. Ancaq kiçik vəzifəli məmurlardan biri partiyanın qərarına rəğmən, filmin Venesiya festivalına göndərilməsinə icazə vermişdi. Film müsabiqədənkənar nümayiş olunsa da, dərhal tənqidçilərin diqqətini cəlb eləmiş və Avropada prokata buraxılmışdı.

“Kül və almaz”, SSRİ də yalnız 1965-ci ildə ekranlara çıxmışdı.

“Kül” (1965)

Film, Stefan Jeromskinin eyniadlı əsərinin ekranizasiyasıdır. Hadisələr XVIII əsrin sonları, XIX əsrin əvvəllərində – Napoleonun apardığı müharibələr zamanı Polşada baş verir. Napoleonun Polşanın müstəqilliyini qaytaracağına ümid eləyən polyaklar müharibədə onun tərəfini tuturlar.

Vayda öz filmlərində tez-tez itirilmiş polyak nəsillərindən danışırdı. Ağıllı, idealist, istedadlı, ancaq böyük tarixin ağırlığı altında məhv olmuş, ya da öz dəyərlərini satmış nəsillərdən.  “Kül” filmində də həmin nəsillərdən birinin birinin portreti təsvir olunub.

“Döyüşdən sonrakı mənzərə” (1970)

Film Tadeuş Borovskinin hekayələrinin motivləri əsasında çəkilib.

Hadisələr II Dünya Müharibəsinin son günlərində amerikalılar tərəfindən azad olunmuş əsir düşərgəsində cərəyan edir. Keçmiş əsirlər, indi isə gələcək talelərinin necə olacağını gözləyən polyaklar hərbi kazarmanın ərazisində nəzarət altında yaşayırlar.

“Döyüşdən sonrakı mənzərə” filmi faşizmin dəhşətlərindən daha çox, normal həyata uyğunlaşmağın ağırlığından danışır.

Bu film, 1970-ci ildə Kann Kinofestivalının müsabiqə proqramına daxıl edilib.  Əsas qəhrəman Tadeuşu oynayan Daniel Olbrıxski, rolunu o qədər gözəl ifa edibmiş ki, aktyorun yaxın dostu Kirk Duqlas ekranda onu tanımayıb.

“Döyüşdən sonrakı mənzərə”, Andjey Vaydanın ən ağrılı filmlərindən biridi. Cəhənnəmdən keçən qəhrəmanların azad olandan sonra yaşadıqları fəlakətin izlərini həyatlarında daşıdıqlarını göstərən rejissor, buna görə bəşəriyyəti lənətləmir, əksinə çıxış yolunu, həqiqi azadlığı tapmağa çalışır.

“Cənnət torpaq” (1974)

Film, Vladislav Reymontun romanı əsasında çəkilib və XX əsrin əvvəllərində gedən sənaye inqilabı fonunda talelərini dəyişməyə çalışan üç dostun həyatından bəhs eləyir.

Karol Borovetski, alman fabrikantının oğlu Maks Baum və yəhudi Morits Velt öz fabriklərini qurmaq istəyirlər. Hər vəchlə məqsədlərinə çatmağa çalışan dostlar, tədricən, mənəvi dəyərlərini itirlər. Morits təhlükəli avantüraya qoşulur, Karol öz sevgisini qurban verir, yalançı şahid olur. Filmin sonunda varlanmış, ancaq zahirən və daxilən deqradasiyaya uğramış qəhrəmanlar qiyam qaldırmış fəhlələri güllələmək əmri verirlər.

Bu filmdə Vayda kapitalizmin mənəvi çürüməyə səbəb olduğu barədə artıq kəsərini itirmiş fikri elə ustalıqla göstərir ki, o, şablon olmaqdan çıxıb sərt və aktuallığını qoruyan həqiqətə çevrilir.

“Cənnət torpaq” filminin üç versiyası var: prokata buraxılan 179 dəqiqəlik versiya, televiziyaya uyğunlaşdırılmış dörd seriyalıq versiya (ümumilikdə 204 dəqiqə) və 2000-ci ildə rejissor tərəfindən təkrar montaj olunmuş 138 dəqiqəlik versiya. Vayda təkrar montaj zamanı filmdə geniş yer alan erotik səhnələrdən bəzilərini çıxardıb. 2004-cü ildə verdiyi müsahibələrindən birində bu barədə danışan rejissor “bu yaxınlarda “Cənnət torpaq” filmimin təzə versiyasını hazırladım. Ordan iki erotik səhnəni kəsmişəm. Çünki düz 20 il o səhnələrə görə utanmışam. Bəs onları niyə çəkmişdim? Ona görə ki, senzura bizə erotika çəkməyi yasaqlamışdı. Biz isə istənilən üsullarla azadlığımız uğrunda mübarizə aparırdıq. Mümkün olan hər yerdə qadağalara qarşı çıxmağa çalışırdıq. Bəlkə indi bu sizə uşaqlıq kimi görünəcək, amma o vaxtlar hər şeyə başqa cür yanaşırdıq” deyirdi.

“Mərmər insan” (1977)

Kino məktəbinin tələbəsi Aqneşka diplom filmini kommunist əməyi qəhrəmanı, məşhur zərbəçi, daşyonan Mateuş Birkuta həsr eləmək istəyir. Qəhrəmanının həyatını araşdıran rejissor, polyak xalqı üçün həddindən artıq ağır keçən 50-ci illərin həqiqətlərini üzə çıxardır.

70-80-ci illərdə sovet kinosunda hələ də durğunluq dövrü üçün xarakterik olan konformist qəhrəman  hökmranlıq edirdi, ancaq Vayda öz personajları ilə xalqını əsir eləmiş rejimin təməllərini silkələməyə başlamışdı.

“Dəmir adam” (1981)

“Mərmər insan” filminin davamı olan “Dəmir adam” 1981-ci ildə Kann Festivalının əsas mükafatına – “Qızıl palma budağı”na layiq görülüb.

Sosial-siyasi dram janrında çəkilən filmdə 1980-ci ildə Qdan tərsanəsində baş vermiş qiyamları göstərən sənədli kadrlardan istifadə olunub.

Hadisələr, üsyanların baş qaldırdığı kommunist Polşasında 80-ci illərdə cərəyan edir. Radio jurnalisti Vinkel, Qdan tərsanəsinin fəhlələrini, xüsusən də, üsyançıların lideri Maçey Tomçiki nüfuzdan salacaq reportaj hazırlamaq tapşırığı alır. Vinkel reportajı üçün material toplayanda Tomçiki yaxşı tanıyan insanlarla, onun hökumət tərəfindən həbs olunmuş həyat yoldaşı Aqneşka ilə görüşür. Tədricən, jurnalistin gördüyü işə inamı sarsılmağa başlayır.

“Dəmir adam” filmində real, müasir xalq kütlələri üsyançıların idealizminə yoluxan qəhrəmanın gözü qarşısında kommunist rejiminə qarşı üsyan qaldırır.

Film ekranlara çıxandan dərhal sonra Andjey Vayda təzyiqlərə məruz qalıb və ölkəni tərk eləməyə məcbur olub.

“Danton” (1982)

Stanislav Pşibışevskinin “Dantonun məhkəməsi” adlı pyesinin ekranizasiyası olan bu ekran əsəri Vaydanın Fransaya köçəndən sonra çəkdiyi ilk filmdir. Fransada və onun sərhədlərindən kənarda birmənalı qarşılanmayan “Danton”, Bafta və “Sezar” mükafatlarına layiq görülüb.

Filmdə hadisələr 1794-cü ilin yazında Parisdə baş verir. Artıq iki ildi ki, respublika elan olunmuş ölkə inqilabi repressiya şəraitində yaşayır.  İnqilabın ən məşhur liderlərindən biri – Danton repressiyalara son qoymaq məqsədilə Parisə qayıdır. Dantonun əleyhdarı olan Robespyer onu öz tərəfinə çəkməyə çalışır, ancaq məqsədinə çatmayacağını anlayanda Dantonun həbsinə qərar verir. Tərəfdarları tərəfindən tərk edilmiş, üstəlik korrupsiyada ittiham olunan Dantonu qeyri-adi natiqlik istedadı da xilas eləmir- təcili keçirilən məhkəmə onu gilyotinə göndərir. Danton ölümqabağı “inqilabın öz övladlarını məhv elədiyi barədə məşhur nitqini söyləyir.

Tənqidçilərin fikrinə görə, “Danton” Andjey Vaydanın ən ziddiyətli və çılğın filmlərindən biridir. Rejissor bu filmində istənilən inqilabın ideallarının ölümə məhkum olduğundan və bunun yaratdığı faciədən danışır.

“Katın” (2007)

Film, Andjey Mulyarçikin “Post Cortem-Katın povesti” əsəri əsasında çəkilib və XX əsrdə polyak xalqının ən ağır milli travmalarından biri olan hadisədən –   on mindən çox poylak zabitinin Sovet hökuməti tərəfindən güllələnməsindən və bu faciənin onilliklər boyu gizlədilməsindən bəhs eləyir. 

Süjet 1939-cu ilin 17 sentyabrından 45-ci ilin payızına qədər olan dövrü əhatə edir.

İşğal olunmuş Polşaya nəzarət eləyən faşistlər əllərində olan polyak zabitlərini NKVD-yə  (Daxili İşlət Xalq Komissarlığı) təhvil verirlər. NKVD əsirləri vaqonlara doldurub SSRİ-nin ərazisinə aparır və Katın adlı yerdə bir-bir güllələyir.

“Katın” filminin premyerası 2007-ci il sentyabrın 17-də, Sovet Qoşunlarının 39-cu ildə Şərqi Polşaya soxulduğu gün  keçirilib.

Bu filmdə Vaydanın rejissurası ənənəvi təsir bağışlaya bilər, ancaq filmin enerjisini ənənəvi, ya da köhnəlmiş adlandırmaq mümkün deyil. “Katın” filmi ölülərdən dirilərə göndərilən ibrət dərsidi.

Xatırladaq ki, sənədlərə görə, NKVD 1940-cı ildə baş vermiş Katın faciəsində 21 857 polyakı güllələyib.