Postmodern kapitalizmin görünməyənləri
Kapitalizm, adının əvvəlinə ilişdirdiyi “yeni” tapıntısıyla otuz ildən çoxdur ki, qloballaşma mənzumələriylə yuxuya verdiyi dünyanın hər tərəfini acgözlü qazanc ambisiyaları ilə mühasirəyə alıb. Artıq sərmayənin bütün dünyaya yayılmış dalğalı dənizlərində “sürət” və “mənfəət”dən qaçıb sahilində nəfəs dərə biləcəyimiz sahil qalmayıb. Tək-tük qalanlar da tənbəl keçmişin ayaq sürüyən artıqları kimi tezcə müasirləşdirilərək dünyayla qucaqlaşacağı günlərin müjdələnməyini gözləyir. Bu dinamikada “dayanmaq yoxdur, daim irəli”. İndi transmilli şirkət və korporasiyaların hər an dünyanın fərqli yerində peyda olduğu, hər gün milyonlarla insanı işə götürüb-işdən çıxardığı, bir göz qırpımında dibə vurub zirvəyə ucaltdığı dövrdür. Ən çox mobil çamadanları ilə fəxr edən sürüşkən bossların dövrü. XIX əsrdə qatı olan hər şeyin buxarlandığını yazan Marks bu gün yaşasaydı, çox güman ki, artıq hər dona girib hər tərəfə əyilə bilən dünyanın elastikliyini də ona əlavə edərdi.
Yeni kapitalizmdə şirkətlər bazarın anlıq hərəkətlərinə cəld reaksiya verə biləcək şəkildə elastikləşdirildikcə, özləriylə birlikdə insan həyatını da onurğasından ayrılmağa məcbur edir. Bir az dayanmaq, kök salmaq, qol-budaq atmaq qadağandır. Bizdən istənilən – durmadan yenilənmək, səyyar olmaq, riskə getmək, hər gün rəqabət bacarığımızı artıraraq yırtıcı məxluqlara çevrilməkdir. Bu vəhşi fərdiyyətçilikdən insanlığa düşən pay, ətrafındakı hər kəs və hər şeyə inamını itirmiş, heç kimə etibar etmədən gücü özündə cəmləmiş yadlar sürüsündə təpikləşməkdir. Yeni kapitalizm güvənməyi, bağlanmağı və uzun illərə yayılmış planlar, xəyallar və arzularla yaşamağı mənfəətli görmür. Bunları bacarmayanlar, bacarmaq istəməyənlər, bu şanlı tarixin parlaq üzündə özünə yer tapa bilməyənlərsə yad dünyada sürgünçü həyatı yaşamağa məhkumdur. Bu dar qəfəslərdə hər kəsin çarpdığı dəmirlər eyni ahənglə cingildəyir: Bir başqaları var, bir də sən. Sən, sən, sən…
Neoliberalizm, həyatın kəsilmiş damarlarından içəri sızıb hər tərəfə axarkən, çarxlarının acımasız şəkildə tullantıya çevirdiyi bir qrup işsiz dostun hekayəsindən bəhs edən İspaniya filmi “Günəşli Bazar Ertələri”nə ümidimi yeniləmək üçün təzədən baxdım. İspaniyanın liman şəhərlərindən Viqoda yaşayan və bir Koreya şirkətinin, yerində dəniz mənzərəli çoxmərtəbəli binalar ucalda bilmək üçün özəlləşdirdiyi limandakı iş yerlərindən qovulmuş bir qrup işçinin hekayəsinə. Birliyin və ayrılığın incə qırmızı xəttinə. 2002-ci ildə çəkilmiş film, İspaniyanın Ken Louçu olaraq da adlandırılan Fernando Leon De Aranoanın üçüncü filmidir. Çəkildiyi il İspaniyanın ən prestijli mükafatı Qoyanın dörd nominasiyasında qalibi olmuş filmin titrində Aranoa: “Bu film olmuş bir hekayəyə deyil, minlərlə hekayəyə əsaslanıb” yazır. O, kinosunun fərdi zəfər hekayələri ilə həyatlarımızı simulyasiyaya çevirən arzu taciri Hollivudun əks qütbündə dayandığının ilk işarəsini belə bildirir. Bir müsahibəsində isə Aranoa “…icazə verin, bu günə kimi küncdə-bucaqda qalmış, qəzetlərdə bir neçə sətirlə yola verilmiş bu insanlar, bir dəfə olsun, baş rolda olsunlar. Jurnallarda başqalarının həyatlarını oxuyan, ay sonunu çətinliklə gətirən, növbəti ayı fikirləşmək belə istəməyənlər… hekayələrimiz, filmlərimiz, ümidlərimiz onlardan danışmalıdır” deyir.
Bu filmdə danışır da. Qiyamçı, qəzəbli, kobud, amma bir o qədər saf və təmiz ürəkli Santadan; yoldaşının qazancıyla yaşamağa məcbur olduğu üçün özünü lazımsız bilən Josedən və balıq zavodunda işlədiyindən balıq iyi verdiyini fikirləşib tez-tez yuyunub dezodorantlar boşaldan yoldaşı Anadan; oğlunun paltarlarını geyinib saçlarını boyayaraq gənc görünə biləcəyini və işə götürüləcəyini zənn edən, ancaq hər dəfə qocalmış bədəninin xəyanətinə ürcah olan Linodan; hər şeyin mənasını itirdiyi dünyada özünü içkidə unutmuş, sakit, ahıl, bilgə Amadordan; kosmonavt olmaq arzusuyla yaşayarkən SSRİ dağıldığı üçün layihəsi ləğv edildiyindən ulduzlar yerinə dünyanın köçərisi olan Sergeyden; bir tikintidə gecə qarovulu olaraq iş tapdığı üçün dostlarına bir az yuxarıdan baxıb acılayan Reinadan; işdən çıxarılma kompensasiyası ilə dostlarından başqa müştərisi olmayan bir bar açmış Rikodan və o tənha barın boyalı quşu 15 yaşlı qızı Natadan. Onların hər günü bir Bazar günü qədər sadə, durğun, darıxdırıcı keçən günlərində həyatda qala bilmək üçün yaşadıqları tragikomik əhvalatlardan. Durğun sudakı dərinlikdən.
Təkcə onlardan da deyil. Uzun iş növbələrinin qorxulu koridorlarında gəzinərək həyata açılan təcili çıxış qapılarını axtaran, hər gün doldurduqları ürküdücü iş blanklarına adlarını yazaraq dünyanın gözündə görünməyə çalışanlardan. Həyatları haqqında deyiləsi çox sözləri olmasına baxmayaraq, heç nə soruşulmayanlardan. Onların incidilmiş, kövrək qürurlarından. Səadətin sadəcə nağılın qarşı sahilində olduğuna inanan, hər gün o sahilə keçməyin xəyalı ilə yaşayanlardan. Hər gün özlərinə hər şeyin dəyişəcəyini deyənlərdən – sabah… biri gün… bəlkə gələn ay…
…Bir vaxtlar üfüq xətti maviyə çalan Viqonun seçdiyi, kortəbii modernləşmənin ayağı altında boz sənaye kabusuna çevrilən sadə görüntülər, baxış bucaqları və məkan seçimləri ilə ustalıqla göstərən rejissorun ən böyük məharəti, o bozumtul dünyada bir-birinə yapışmaq məcburiyyətindəki işçilərin iç dünyasının rənglərini və istisini hiss etdirə bilməyidir. Kinoda sözlərdən çox görüntülərin gücünə inanan bir kinosevər kimi, bu hissi daha çox səssiz anlarda, kiçik və sarsıdıcı epizodlarda verməyi bacarmağı, mənim üçün filmin bir başqa üstünlüyüdür. Deyək ki, küçədə vərəqə paylayarkən buna belə laqeyd yanaşan ötüb keçənlərin arxasınca Santanın yüyürməsi bunun zirvəsidir. Yaxud dəmir-dümür yığını, paslanmış gəmilər arasında onun nəzarətçiylə söhbətləşdiyi o an: “Bu gəmiləri bizə verəcəklər, sabah gəlib özümünkünü aparacağam” deyən Santaya gözətçinin inanmaqla inanmamaq arasında gedib gələn tərəddüdlü uzun baxışı, filmin güclü dialoqları qədər sarsıdıcıdır.
Ancaq ən əsası, süjet xəttindən çox səhnələr arasındakı mülayim keçidlərlə gücünü artıran filmin, bu sönük dünyada işçilərin yaxşılıqlarını və pisliklərini, güclərini və zəifliklərini, cəsarətlərini və qorxularını bütöv şəkildə göstərməyə çalışarkən dilini zəhərə bulamadan onları başqalarından fərqləndirə də bilməsidir. Rejissorun pəncərəsindən Viqonun səmasında parıldayan günəş, təkcə bu dostların gözünü qamaşdırır elə bil. Bu günəş altında bircə onlar gülür, bircə onlar duyğulanır, bircə onlar səhvləriylə üzləşmək cəsarətini göstərirlər. Hər şeyi vaxtlı-vaxtında, sistemin qanunlarına uyğun olaraq yaşayan, günlərini müqtədirlərin lazım bildiyi kimi mənalandıran çoxluqdan fərqli olaraq, bazar gününün mürgülü günəşini bazar ertəsinə daşımağa da təkcə onların gücü çatır, təbii ki. Film boyu iki sahili birləşdirən, amma onlarla çoxluğu ayıran “Lady Espana” paroxodu kimi çoxluqla onlar arasında yırğalanan rejissorun kamerası da, filmin sonunda yenə də paroxoddakı dostlar və sahildə işə getməyi gözləyənlər arasında yırğalanarkən, incə bir pıçıltı ilə tamaşaçıdan da yerini seçməyi istəyir. Siz hansı tərəfdəsiniz?
Toğrul Abbasov