Daha bir-birimizin gözünün içinə baxmırıq…

Supermarket rəflərindən

keçir sənin səsin

Buzlu toyuqların, şərabların,

assorti kolbasaların,

parlayan döşəmədə yumurta sındıran bir kəsin arasından

minlərlə kilometr qət edərək

enir qulağıma.

Tələbkar və nigaran..

Sahibindən ayrı düşən, enən səs

Nəfəs verir səssizcə:

“evə gələndə çörək, yarım kilo ət,

bir şüşə limonad

və konfet alarsan!”

Teymur Hacıyevin “Axşama doğru” filminin süjeti çox sadədir: evli cütlük, qadının kənddə yaşayan qohumlarına qonaq gedir. Kişinin seçib (bəlkə “seçmədən, saymazyana” desək, daha doğru olar) aldığı hədiyyə ikilik arasında mübahisə yaranmasına səbəb olur və yolboyu davam edir.

Dahi fransız rejissoru Jan-Lyuk Qodarın sözləriylə desək, bu sadə süjet – ər-arvadın məişət zəminli söhbəti bizə – tamaşaçıya təqdim olunan filmin görünən qatıdır: “Bir filmdə məzmunun iki qatı var: görünən və görünməz qat. Görünən hissə filtr kimidir; müəyyən bucaq altında yerləşdiriləndə işığın keçməsinə şərait yaradaraq sizin üçün görünməzi görünən edir” (“Loran Tirar. Jan Luk Qodarla ustad dərsi”; sim-sim.az)

T.Hacıyev də məhz bunu edib. Vizual ifadə vasitələri ilə bir cütlük arasındakı sıradan dialoqun alt qatını açıb.

Ondan başlayaq ki, filmin ekran vaxtının yarıdan çoxu dar məkanda – maşının içində keçir; ilk kadrda maşın əvvəlcə tunelə, sonra isə xaotik hərəkət edən maşın tünlüyünə girir. Ekspozisiyanın bu şəkildə qurulması bir az sonra mübahisələrinə şahidlik edəcəyimiz qəhrəmanların münasibətlərindəkı böhranın sadəcə həmin ana aid olmadığını, köklərinin daha dərinlərə uzandığını xəbər verir.  Bir neçə dəfə təkrarlanan yük mövzusu isə (onlarla maşının arasında kameranın gözünə ötəri ilişən “166: yükünüzü daşıyırıq” elanı, fərqli kontekstlərdə iki dəfə görünən köhnə əşyalar daşıyan araba) bu məlumatı “təsdiqləyir”; cütlüyün münasibəti artıq çətin daşınan yükə çevrilib. Hər halda qadın üçün. Çünki müəllif kişinin nə düşündüyünü göstərmir. Onun baş verənlərə reaksiyası ancaq hədiyyə krizinə yüngülvari etirazdan və “qırmızı lent” problemini çözdüyünə görə özündən razı şəkildə gülümsəməkdən ibarətdir. Yəni kişi burda passiv – komfort zonada sabitliyi qorumağa çalışan – tərəfdir.  Əhvalatın katalizatoru, onu hərəkətə gətirən, əri ilə münasibətini analiz edən, geriyə boylanıb keçmişdə və indi yaşadıqlarını qarşılaşdıran, nələrinsə əskildiyini anlayan və qərar verən tərəf qadındır. Film boyu yalnız qadının gözləntilərini, xəyallarını və məyusluğunu, hətta qətiyyətini görürük.

Gözlənti sözünü işlədib yerini gətirmişkən, “Duz və istiot zövqə görə” filmində olduğu kimi, “Axşama doğru”da da rejissor, qadınların evliliklə bağlı xəyallarına öz münasibətini incə ironiya ilə göstərir. Belə ki, birinci filmdə qəhrəmanların bütün problemlərin həlli kimi baxdıqları evlilik, qəssab bıçağı altına göndərilmək üçün ayaqları kəndirlənən inəklə müqayisə olunursa, ikinci filmdə məşhur “ağ atlı oğlan”ı Leonardo Di Kaprio arzusu “əvəz eləyir”.

İroniya öz yerində, lakin “Axşama doğru” filmində qəhrəmanların münasibətini səciyyələndirən daha bir simvol var; bu, qırmızı lentlə bəzədilmiş şüşə çıraqdır.

Filmin sonlarına doğru qadın tərəddüdlə də olsa, maşından düşür; dar məkandan genişliyə çıxır, yük dolu araba uzaqlaşır, çıraq sınır.

Özünün də dediyi kimi, Teymur Hacıyev hər filmində fərqli üslubları sınayır. Məsələn, onun “Şanxay, Bakı”sı hərəkətli kamera və dinamik montajlı sənədli film üslubundadır. “Duz, istiot zövqə görə” filminə statik kamera, uzun kadrların yaratdığı mediativ atmosfer xasdır.  “Axşama doğru” isə bu ikisinin arasındadır.

“Axşama doğru” filmində kamera nəqlçidir. Biz əhvalatı onun gözüylə izləyirik. O, həm də qeyri-iradi şahiddir. Məsələn, “maşında yer varsa, məni də aparın” deyən bir qohumdur; yolboyu qəhrəmanların mübahisəsini dinləməyə məcbur qalıb. Bunu gizlətmək üçün onların üzünü baxmır, təsadüfən göz-gözə gələndə isə dərhal gözlərini qaçırır; filmin maşının içində keçən hissəsində qəhrəmanların üzlərini tam görmürük. Qonaqlıq səhnəsində isə kamera onları uzaqdan seyr eləyir.

Filmin diqqətçəkən cəhətlərindən biri də dialoqlarla daxili monoloqlar arasında sərhədin itməsidir. Rejissor sanki səsin ikili ekspozisiyasını qurub. Bu priyom, maşın xaosu, yolboyu dəyişən mənzərələrlə birləşərək filmin atmosferini – alatoran vaxtı ürəyə səbəbsiz çökən sızıltı, həsrət qarışıq narahatlıq hissini dərinləşdirir.

Qəhrəmanların finalda ikili ekspozisiya ilə həll olunmuş üzləşmə və ayrılıq səhnəsi isə dramatik ağırlıq yox, həzin yüngüllük duyğusu ötürür. Ruhən çoxdan bir-birindən qopmuş iki insanın fiziki ayrılığının gətirdiyi yüngüllüyü…   

***

“Axşama doğru”, Teymur Hacıyevin hələlik sonuncu qısametrajlı bədii filmidir. Rolları Teymur Hacıyev özü və Leyla Mədətxanova ifa edirlər (xatırladaq ki, L.Mədətxanova rejissorun “Duz, istiot zövqə görə” filmində də çəkilib). Filmin quruluşçu operatoru Yevgeni Rodindir.

“Fil prodakşn” studiyasının istehsalı olan film 2020-ci ildə Kann festivalının “Kinotənqidçilər həftəsi” bölməsində iştirak edib.

Aygün Aslanlı