Kişi kimi yaşamaq…

1956-cı il fevralın 14-də Azərbaycanın bir çox mənzillərində “mavi işıqlar” yandı, 20:00-da isə o vaxt hələ çox da tanınmayan gözəllər gözəli aktrisa Nəcibə Məlikova sonralar hər kəsə yaxşı tanış olan bu sözləri dedi: “Danışır və göstərir Bakı!”.

Bu tarixi anlarda telekameranın arxasında nüfuzlu təhsil ocaqlarından biri olan E.N. Вauman adına Moskva Dövlət İqtisad Universitetinin məzunu, perspektivli mühəndis Sərvər Quliyev, rejissor pultu arxasında isə onun xalası oğlu Kamil Rüstəmbəyov və həmkarı Arif Babayev dayanmışdılar. Vaxt keçəcək və onların hər biri özünün peşəkar uğurları, nailiyyətləri ilə milli mədəniyyətimizə və mühəndislik sahəsinə sanballı töhfələr verəcəklər. 

Şəcərə

Gerçəkliyə söykənən belə bir fikir mövcuddur ki, istedadlı və ya istedadsız olmaq təbiətin insana bəxş etdiyi keyfiyyətdir. Lakin daha bir nəzər nöqtəsi də var: “şüuru müəyyənləşdirən – varolmadır”.  Bizim hekayəmizin qəhrəmanına – görkəmli Azərbaycan rejissoru və ssenaristi Kamil Aslan oğlu Rüstəmbəyova (7 dekabr 1924 -2 fevral 1991) gəlincə isə, ali qüvvə ona həm fitri istedad, həm də çox gözəl ziyalı, uzun illər ərzində milli elmi və mədəni kapitala özlərinin əvəzsiz töhfəsini verməkdə olan iki tanınmış nəslin – Rüstəmbəyovlarla Muradxanovların ailəsində dünyaya göz açmaq imkanı yaratmışdı.

Kamil Rüstəmbəyovun ata babası, əslən Salyandan olan məhkəmə idarələri məmuru Əsəd bəy Rüstəmbəyov özünün hərtərəfli bilikləri və çoxşaxəli təhsili ilə seçilirmiş. Onun heç bir dəyərə sığmayan kitabxanasında nadir kitablar da az deyilmiş, o cümlədən Firdovsinin əsərlərinin nəşri. 

Əsəd bəy və onun həyat yoldaşı Dostuxanım dörd oğul böyüdüb boya-başa çatdırıblar. Onlardan üçü – Fətulla bəy, Şahbaz bəy, Baxış bəy Sankt-Peterburqun ən yaxşı ali məktəblərində mükəmməl təhsil almış, nəinki Azərbaycanın, həmçinin Rusiyanın iqtisadi inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdılar. 

Dördüncü oğula, Məhəmməd bəyə gəldikdə isə, onun sağlamlığı zəif olduğu üçün tez vəfat edib, iki oğlu – Aslanla (gələcəkdə Kamil Rüstəmbəyovun atası) İsmayıl (illər ötəcək və İsmayılın oğlu Pərviz Rüstəmbəyov Azərbaycan cazının əfsanəsinə çevriləcək) əmiləri Baxış bəyin himayəsində qalıblar. 

Tarixin təkrarlanmaq xüsusiyyəti bu dəfə də özünü çox gözlətməyib: keçən əsrin 20-ci illərində Sənaye İnstitutunda rus dili və ədəbiyyatı fənnindən dərs deyən Aslan Rüstəmbəyovun ömür-gün yoldaşı adlanmaq şərəfi Rusiya İmperiyası Birinci Çağırış Dövlət Dumasının üzvü Əsədulla bəy Muradxanovun qızının bəxtinə yazılıbmış. Əsədulla bəy Muradxanov (1866-1947) bir neçə sahəni əhatə edən istedad və bacarığı sayəsində pedaqoq, tərcüməçi, hüsnxət ustası, rejissor, maarifçi, publisist kimi tanınmış, Bryukhauzun və Efronun məşhur Ensiklopedik lüğəti üçün məqalələr yazmış, Salyan teatrının səhnəsində bir neçə tamaşa qoymuş, doğma rayonunda Teatr Sənətini Sevənlər Cəmiyyəti yaratmış, kitabxana və oxu zalı açmış və s. tərəqqipərvər işlər görmüşdür. 

Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, Aslan bəylə Böyükxanımın izdivacı sevgi hisslərindən daha çox, sosial uyğunluğa əsaslanaraq qurulmuşdu. Azərbaycan zadəganlarının digər nümayəndələri kimi, Aslan bəy də Sovet hakimiyyətinin bərqərar etdiyi yeni həyat quruluşu ilə barışa bilmirdi. Onun həyat yoldaşı isə özünün bəyzadə mənsubiyyətinə baxmayaraq, zamanın yeni ab-havasına dözümlülük göstərərək hətta ÜKP(b) (Ümumittifaq Kommunist Partiyası) sıralarına üzv olmuşdu. Ehtimal etmək olar ki, o, bu addımı məcburiyyət qarşısında qalaraq atmışdı, yoxsa Böyükxanımın sosial mənşəyi uşaq bağçasında işə düzəlməsinə ciddi əngəl ola bilərdi.

Müəyyən zaman kəsiyində Aslan bəy Qarabağa köçməyə qərar verir, lakin həyat yoldaşı bu məsələdə onunla həmfikir olmur. Böyükxanım ona çox bağlı olan, anasını hədsiz çox istəyən, amma həm də ona az əziyyət verməyən oğlu Kamillə Bakıda qalır (böyük oğlu Şövkət 16 yaşında ikən sətəlcəmdən vəfat etmişdi). 

Kamil

Sakit və sözəbaxan uşaq olmasa da, Kamil yaxşı oxuyur, ədəbiyyatla, tarixlə maraqlanırdı. Tələbəlik illərində gələcək rejissor gözəl ayaqqabılar tikməyə başlamışdı. Bu məşğuliyyətə vaxt ayırmasına rəssamlıq bacarığı, yaxşı zövqü, həmçinin, ailəyə gərəkli olmaq istəyi təkan verirdi. Ayaqqabı satışından əldə etdiyi pullar ailə büdcəsini doldururdu. Lakin gənc Kamil tamam başqa peşənin xəyallarını qururdu. O, teatrı sevirdi, hələ uşaqlıqdan Ülvi Rəcəbin (1903-1938) sənətinə heyran idi və məhz bu böyük sənətkarın şərəfinə oğlunun adını Ülvi qoymuşdu. 

1948-ci ildə Kamil imtahanları müvəffəqiyyətlə verərək Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun rejissorluq fakültəsinə daxil olur. Azərbaycan tarixində televiziya erasının başlanğıcı olan 1956-cı il onun üçün də yeni mərhələ demək idi. Bülbülün, Xan və Seyid Şuşinskilərin, Qurban Pirimovun, Şövkət Məmmədovanın, Həqiqət Rzayevanın, ən yaxşı xalq triolarının  iştirakilə keçən konsertlərin ilk videoyazıları Kamil Rüstəmbəyovun bilavasitə iştirakilə reallaşırdı. Məhz burada, televiziyada onun peşə yüksəlişi başladı: məsul redaktor – böyük rejissor –  baş rejissor. 1960-cı ildə K. Rüstəmbəyov quruluşçu-rejissor və ssenarist qismində Azərbaycan tarixində ilk bədii televiziya filmi olan “Aygün”ü ərsəyə gətirdi.

“Aygün” 

Səməd Vurğunun eyniadlı poeması əsasında tammetrajlı bədii televiziya filmi çəkmək ideyası kifayət qədər uzun müddət rejissorluqda ilk addımlarını atan K.Rüstəmbəyovun fikrini məşğul etməkdə idi və imkan yaranan kimi o öz düşüncələrini reallaşdırmağa başladı, 60 ildən bəri tamaşaçıların marağını özündə saxlayan melodram çəkdi. Filmin uğurlu alınmasını təmin edən cəhətlərdən biri, istedadlı aktyor heyətinin toplanması idi: N.Məlikova, H.Salayev, R.Topçubaşova, G.Abbasov, R.Əfqanlı, S.Bəsirzadə, B.Səfəroğlu – bu aktyorlar ekranda canlı insan hisslərini yaratmağa müvəffəq olmuşdular. Həmçinin istedadlı operator Ə.Hüseynovun işi və Z.Bağırovun ecazkar musiqisi də qeyd edilməlidir.    

Rejissorun həyat yoldaşı Janna Rüstəmbəyovanın xatirələrindən: “Çəkilişlər üçün ayrılan pul yalnız filmin yarısına çatdı. Kamilin hansı hisslər keçirdiyini söyləmək artıqdır. Oğlunun halına yanan Böyükxanım, qızıl bəzək əşyalarının hamısını ona verdi. Bu, dünyada misli-bərabəri olmayan böyük ana məhəbbətinin təzahürü idi. Filmin çəkilişləri davam etdi”. 

1962-ci ildə Kamil Rüstəmbəyovun qızı dünyaya gəldi. Rejissor, övladına ilk tammetrajlı bədii filminin qəhrəmanının şərəfinə Aygün adını verdi.

Janna 

Gənc rejissor anası ilə birlikdə Bakının məşhur memarlıq nümunələrindən biri olan “Səadət Sarayı”nın yaxınlığındakı binanın qonşularla ümumi dəhlizi və mətbəxi olan birotaqlı mənzilində yaşayırdı. Bu kommunal evin otaqlarından birinin kirayənişini Janna Roman adında gənc bir qız idi. O, M.F.Axundov adına APİ-nin tələbəsi idi, valideynləri Kirovabadda (indiki Gəncə) yaşayırdılar. Təvazökar, evdar, üstəlik, zahirən cazibədar gənc qız Böyükxanımın dərhal ürəyinə yatmışdı: “Bəlkə elə bu qız – məhz Odur?! Kamilin artıq 35 yaşı var – indi də olmasa, bəs nə vaxt?”

Belə də oldu. Kamil və Janna 30 ildən bir qədər artıq birgə ömür sürdülər, valideyn olmağın sevincini yaşadılar, xoşbəxt və məyus günləri bölüşdülər, bir sözlə, hamı tərəfindən qəbul edilmiş “yaradıcı insan sadə ola bilməz” faktını nəzərə almasaq, dolğun bir həyatı bir-birilə bölüşdülər. 

“İnsan və zəncirlər”

Müasirlərinin xatirələrinə görə, Kamil müəllim vicdanlı insan kimi tanınırmış və əgər onun yanında insan ləyaqəti alçaldılırmışsa, biganə qala bilmirmiş. Onun “İnsan və zəncirlər” (1964) filmi insan hüquqlarının pozulmasına qəzəbli etiraz səsi idi. Bu filmdə sosial mənşəyə görə diskriminasiya kimi aktual problem qoyulub. Film argentinalı yazıçı-dramaturq Osvaldo Draqunun (1929-1999) “Köpəyə çerilmiş insan haqqında” əsəri əsasında çəkilib. Filmin bəstəkarı Fərəc Qarayevdir.

Ənvər Əlibəylinin qələmə aldığı “İnsan və zəncirlər” ssenarisində, ailəsinin salamatlığı naminə köpəyə çevrilməyə razı olan insanın faciəsindən bəhs edən ilkin ədəbi materialın əsas ideya xətti qorunub saxlanılıb. Amma insan ləyaqətini əzmək elə də asan məsələ deyil. “Mən axı insanam!” deyə filmin qəhrəmanı Alvardo (Ağadadaş Qurbanov) bağırır, lakin onun səsi insanlıqdan çox uzaq olan məxluqların heyvani qəhqəhəsində eşidilməz qalır. 

Alvardonun həyat yoldaşı Mariya rolunda istedadlı azərbaycanlı aktrisa, yaradıcılığının böyük hissəsi Moskva ilə bağlı olan, 1950-1960-cı illərin ən perspektivli səhnə və ekran simalarından biri – Tamilla Ağamirova çəkilib.  

“Dağlarda döyüş”

1966-cı ildə K.Rüstəmbəyov C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında işləməyə başlayır. Bu mərhələ rejissorun yaradıcı fəallığı ilə müşayiət olunur: intensiv şəkildə  filmlər, teleşoular, xüsusi bədii yanaşma tələb edən dövlət konsertlərinin rejissoru olması məhz bu dövrə təsadüf edib. 

1967-ci ildə K.Rüstəmbəyov Ə.Muğanlının ssenarisi əsasında çəkilişlərinə başladığı “Dağlarda döyüş” filmini tamamlayır. Çəkilişlər Kabardin-Balkar bölgəsinin Çegem dərəsində aparılmışdı. Ssenariyə görə, sərhədçi Fərrux sərhədləri pozan şəxsi təqib edir, ikisi birlikdə bu dərəyə gəlib çıxırlar. Bu şəxsin öz həyatı haqqında danışdıqlarından, aralarındakı dialoqdan Fərrux aşkar edir ki, sən demə, bu adam onun cəbhədə həlak olduğunu zənn etdiyi atası imiş.

Aygün Rüstəmbəyovanın danışdıqlarından: “Atam bu filmini çox sevirdi, lakin onun özünün etirafına görə, bu iş ona heç də asan başa gəlməmişdi; onun qavrayışının dərinliyində mövcud hakimiyyətə qarşı müqavimət hissi yaşayırdı, amma biz bu mövzunu heç vaxt açıb-ağartmırdıq. Yalnız bir dəfə, atam içindəki müqavimət duyğusunu dilə gətirdi: “Mənim ömrüm çatmayacaq, siz isə Leninlə Kirovun heykəllərinin uçurulduğunu görəcəksiniz!” Etiraf edim ki, o illərdə belə sözləri eşitmək çox qəribə səslənirdi”.
“Dağlarda döyüş” filmi böyük uğur qazandı və 834 nömrəsi ilə SSRİ-nin ən böyük kassa gəlirli filmləri sırasına düşdü. 

“Axırıncı aşırım”

1972-ci il iyulun 24-də “Axırıncı aşırım” bədii filminin Moskva premyerası baş tutdu. Bir çox kino tənqidçilərinin və aktyorların fikrincə, Kamil Rüstəmbəyovun daxili yaşantılarının ekran təcəssümü olan bu film milli kinematoqrafın nailiyyətləri sırasında özünün layiqli yerini tutub.  

“Azərbaycan kino xadimləri sevimli filmləri haqqında” sorğusunun sosial şəbəkələrdə yerləşdirilmiş nəticələrilə tanış olarkən bəhs edilən mövzu ilə bağlı maraqlı fikirlərlə tanış oluruq. Azərbaycanın Xalq artisti Fuad Poladov sevimli filmləri haqqında düşüncələrini bölüşərkən bunları deyib: “…yalnız iki filmin adını çəkə bilərəm, onlar həqiqətən ən sevimli filmlərimdir. Biri “Axırıncı aşırım” filmidir. Aktyor oyununa görə, bu filmin misli-bərabəri yoxdur. Filmin aktyor heyəti möhtəşəmdir, artistlərin hamısı, necə deyərlər, öz yerlərindədirlər və hər biri son dərəcə gözəl oynayır. İkinci film “Şərikli çörək”dir – çox xeyirxah ekran əsəridir, özünün səmimiliyi və saflığı ilə mənim ürəyimi fəth edib”.

Rejissor Samir Kərimoğlu da milli kinomuzun ən yaxşı filmləri arasında “Axırıncı aşırım”ın adını çəkərək qeyd edib: “Bu film, məncə, özünün dramaturgiyası, quruluşu, həmçinin aktyor oyunu baxımından mükəmməldir”.

“Axırıncı aşırım” filminin uğuru SSRİ-nin əsas kino bayramı olan V Ümumittifaq kinofestivalının (Tbilisi, 1972) – Birinci mükafatı ilə bir daha təsdiq və etiraf edildi. Bundan başqa, Kərbəlayi İsmayıl obrazını yaratmış Adil İsgəndərov “Ən yaxşı kişi obrazı”, Kərbalayi İsmayılın həmyerlisi, köhnə dostu, kommunist Abbasqulu bəy Şadlinski rolunun ifaçısı Həsən Məmmədov isə “Ən yaxşı kişi rolu” nominasiyalarında ən yüksək mükafata layiq görülmüşdülər.

Filmdə baş verən dramatik hadisələr Qarabağın dağ kəndlərindən birində sovet hakimiyyətinin qurulduğu illəri əks etdirir. Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım” romanının motivləri əsasında çəkilən filmin yaranmasının incəliklərinə bələd olan şəxslərin dediyinə görə, ətraf bölgələrdə kifayət qədər yaxşı tanınan Qarabağlar kəndinin torpaq sahibi Kərbəlayı İsmayıl obrazı Kamil Rüstəmbəyovun prototipidir. Filmdən belə bir dialoqa diqqət yetirək – Abbasqulu bəy Kərbəlayi İsmayılı yola gətirməyə çalışır: 

…Kərbəlayi İsmayıl:
– Şura hökuməti ilə mənimki tutmaz, bəy!

Abbasqulu bəy:
– Neyləyib sənə Şura hökuməti?

Kərbəlayi İsmayıl:
– Hələ bir soruşursan da? Mənim gördüyümü allah heç kəsə göstərməsin. Oğlum Yədullanın müsibəti heç belə olmamışdı. Canımı dişimə tutub birtəhər dözürdüm, dinc qoymadılar. Torpağımın yarısını aldılar, dinmədim…, evimi tarmar elədilər, danışmadım, taxılımı apardılar, dinmədim…indi də kolxoz oyununu atıblar ortalığa, deyirlər ki, inəklərini ver, öküzlərini ver, atını da ver, arabanı da ver, sonra da gəlib deyəcəklər ki, papağını da ver, namusunu da! Hələ bir soruşursan ki, Şura hökuməti mənə neyləyib?… 

Doğrudan da, Kamil Rüstəmbəyovun filmlərində onun həyat amalını ifadə sətiraltı baxış bucağı mütləq sezilir: “Biz kişi kimi doğulmuşuq, kişi kimi də öləcəyik!”.

Dövrün fəsadları

Janna Rüstəmbəyovanın söhbətlərindən: “Həyatı boyu sarsıntı və ya, ən azı, məyusluq hissi yaşamayan sənət adamı tapmaq çox çətindir. Bu, yumşaq desək, xoşagəlməz hiss Kamildən də yan ötməmişdi. Belə hallarda o, evə daxil olmazdan əvvəl ayaqqabılarının altını kandardakı ayaqaltına xüsusi səylə sürtüb təmizləyirdi. Yadıma gəlir ki, bir dəfə  belə edəndə səbrim tükənmiş halda demişdim: “Ay kişi, gəl içəri”. O isə belə cavab vermişdi: “Bütün çirkabı evimin  kandarında qoymaq istəyirəm!” 

1970-ci ilin bir gunü yadımda möhkəm qalıb. Kamil həyəcanlı idi – ertəsi gün yeni filminin çəkilişlərinə başlayacaqdı. “Yeddi oğul istərəm” filminin rejissor ssenarisi artıq hazır idi, aktyorların seçilməsi başa çatmışdı və birdən gecə saat 12-də “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının o vaxtkı direktoru Adil İsgəndərov və baş rollardan birini canlandıracaq Həsən Məmmədov bizə gəldilər. Adil müəllim üzrxahlıq tonunda sözə başladı: “Kamil, sən ürəyinə salma, amma filmi səndən aldılar. Başa düşürsən, onlar deyirlər ki, bu film komsomolçuların şücaəti haqqındadır, sən isə partiyanın üzvü deyilsən. İnan mənə, bu zərbə sənə yox, mənə, kinostudiyanın direktoruna yönəlib”. 

Gecənin necə keçdiyini xatırlamaq belə istəmirəm! Səhər isə Kamil kinostudiyadan getməsi haqqında ərizə yazdı və… haradansa tapança tapmaq fikrinə düşdü. Kimi nişan alacağını yalnız ehtimal etmək olar… Mən onun ayaqlarına yıxıldım… Yalnız bunu deyə bildim: “Bizim uşaqlarımız var, hələ qoca ananı demirəm! Bu filmə bizim ailədə hec kim heç vaxt baxmadı…”

“Mahnı qanadlarında”

Bir-iki il keçdi… Kamil Rüstəmbəyov əzablı maneəni dəf edib sənədli filmlər çəkməyə, konsert proqramlarını lentə almağa başladı. 1973-cü ildə isə K.Rüstəmbəyovun rejissor və ssenari müəllifi olduğu “Mahnı qanadlarında” adlı musiqili televiziya filmi ərsəyə gəldi.

Film-konsert çəkməyi nəzərdə tutan K.Rüstəmbəyov çəkilişlərdə iştirak etmək üçün gənc, lakin artıq populyarlıq qazanmış Polad Bülbüloğlunu, Oqtay Ağayevi, Flora Kərimovanı, İlhamə Quliyevanı, Cavan Zeynallını, həmçinin “Qaya” və “Sevil” vokal kvartetlərini, “Çinar” rəqs ansamblını və Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının kişilərdən ibarət rəqs kollektivini dəvət etmişdi. Filmdə T.Quliyevin, C.Cahangirovun, X.Mirzəzadənin, V.Adıgözəlovun, P.Bülbüloğlunun, O.Kazımovun bəstələri, həmçinin xalq mahnı və rəqslərinin ifası öz əksini tapıb.

Aygün xanımın xatirələri: “Atam incəsənət adamlarına hörmətlə yanaşırdı, lakin heç vaxt onların əsassız iddia və ya şıltaqlıqlarına köklənmirdi.”Mahnı qanadlarında” filminin ilk nümayişindən sonra ekran işinin xanım iştirakçılarından biri nazlı tonla iradını bildirib demişdi: “Siz məni tamamilə çirkin göstərmisiniz!” Cavabında atam demişdi: “Nə etmək olar, necə varsansa, o cür də görünmüsən!”. 

Atam üçün “müasirlik” anlayışı imicdə ifrat azadlığın hətta ən kiçik bir təzahürünü belə, tamamilə istisna edirdi. “Belə geyim yolverilməzdir!” deyərək çəkilişi dayandırdığı hallar da olub. “Niyə onda o cür, məndə isə başqa cürdür” tipli qısqanc umu-küsülərə cavabı isə belə olurdu: “Sizin qarşınıza başqa vəzifələr qoyulub”. Və heç bir xahiş-minnət, “yuxarıdan” zəng onun qərarını dəyişə bilməzdi”.

“Mahnı qanaqdlarında” – Bakı və bakılılar haqqındadır. Bu ekran əsərində hər şey doğmadır: vertolyotdan çəkilmiş keçən əsrin 60-70-ci illərinin Bakı panoramı, hər biri öz dövrünün rəmzinə çevrilmiş mahnılar, indi artıq orta və yaşlı nəslin tanıya bildiyi küçələr, müasir Bakının işıqlandırma sistemi ilə müqayisədə solğun görünə bilən, lakin bundan öz cazibədarlığını itirməyən neon reklam lövhələri və sair…  Film böyük sevgi ilə çəkilib və bu da ona xüsusi emosional hərarət verir. Bu hərarət isə tamaşaçını incəsənətin sehrli dünyasına aparır. 

İntermediya

“Kamil hisslərini ifadə etməyə çox da həvəsli adam deyildi. Amma şəxsiyyəti qarşısında həqiqi heyranlıq duyduğu insan var idisə, o da Heydər Əliyev idi, – deyə Janna xanım xatırlayır. 1969-cu ildə Heydər Əliyev Azərbaycan SSR KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə yenicə təyin ediləndə respublikanın yeni rəhbərinin çıxışını çəkmək Kamilin rəhbərlik etdiyi çəkiliş qrupuna həvalə edilmişdi. Evə gələn kimi heyranlığını gizlədə bilməyərək demişdi: “Necə möhtəşəm bir insandır! Biz bu gün elə bir adamı çəkirdik ki, o nəinki unikal natiqlik qabiliyyətinə, böyük xarizmaya malikdir, həm də uzaqgörən düşüncə sahibidir”. 

Ölkənin yeni rəhbərinin siyasəti konkret olaraq mədəniyyət sahəsində yaradıcı insanlar üçün geniş perspektivlər açırdı. 1970-ci illərin ortalarında aktyorlar dairəsində belə bir xəbər yayıldı: Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda ilk dəfə olaraq azərbaycanlılar üçün aktyorluq sənəti kursları açılır, kursun rəhbəri isə tanınmış aktyor və rejissor Yevgeni Matveyevdir. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında sənədlərin qəbuluna başlandı. Azərbaycanın yaradıcı gəncliyi qarşısında yeni imkanlar açıldı. Hələ 1925-ci ildə C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası nəzdində yaradılmış milli aktyor və rejissor kadrlarının hazırlanmasına yönəlmiş kursların bədii rəhbəri kimi bu imkanlar Kamil Rüstəmbəyovu hədsiz sevindirirdi. Adıçəkilən yaradıcı birliyin əhəmiyyətini anlamaqdan ötrü qeyd edək ki, vaxtilə bu kurslarda Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Mikayılov və digər görkəmli mədəniyyət xadimlərimiz bilik və bacarıqlarını artırıblar. 

Kamil müəllim yaradıcılıq yolunda ustadlıq missiyasını yerinə yetirməkdən ötrü bütün keyfiyyətlərə malik idi: o, dinləməyi bacarırdı, yaradıcı təşəbbüsü heç vaxt boğmazdı, kinematoqrafda ən çətin yollardan biri ilə məqsədinə doğru getmək seçimi etmiş hər kəsə fərdi yanaşma tərzini tapmağa çalışırdı. O, boynuna götürdüyü işin məsuliyyətini aydın anlayırdı. Kursların şanlı tarixinin özü bu məsuliyyəti, öhdəliyi tələb edirdi.   

 “Dərviş Parisi partladır”

“Kamil məmnuniyyətlə qonaq qəbul edirdi, ölkəmizə gələn həmkarlarına münasibətdə də çox diqqətcil idi, – deyə Janna xanım xatırlayır. Bir qayda olaraq, süfrə arxasında sənətlə bağlı maraqlı söhbətlər olurdu. Yevgeni Matveyevlə “Dərviş Parisi partladır” filmində çəkilmək üçün Bakıya dəvət edilmiş Sergey Yurskinin də səfərləri zamanı belə olmuşdu. Neçə il keçib, mən isə onun plova olan reaksiyasını çox yaxşı xatırlayıram. Plovla dolu buludu otağa gətirən kimi Yurskidən yalvarışlı bir nida qopdu: “Dayanın! Dayanın! Yeməyin! Siz axı görürsünüz ki, o, canlıdır! O, nəfəs alır”. 

Kamil bu aktyorun ustalığına, rejissorun tapşırıqlarını dəqiq qavrayıb reallaşdırmaq bacarığına valeh olmuşdu. Yurski dublyordan qəti şəkildə imtina edib ən qısa vaxtda Azərbaycan dilində olan mətni öyrəndi, həm də azərbaycanca nitqinə fransız aksenti verməyi də bacardı. Nəticədə o, rolunu çox parlaq ifa etdi!”.

Satirik musiqili komediya janrında çəkilmiş “Dərviş Parisi partladır” filmini (1976) K.Rüstəmbəyov istedadlı rejissorumuz Şamil Mahmudbəyovla birlikdə çəkmişdi. 

S.Yurskidən savayı filmdə iştirak etməkdən ötrü Azərbaycan və sovet kinosunun Mirzə Babayev, Adil İsgəndərov, Leyla Bədirbəyli, Həsənağa Turabov kimi tanınmış aktyorları dəvət edilmişdilər. Bu sanballı cərgəni ssenari müəllifi A.Qulubəyov, istedadlı operatorlar Z.Məhərrəmov və A.Nərimanbəyov, rəssam N.Zeynalov və bəstəkarlıq sənətimizin möhtəşəm nümayəndəsi Tofiq Quliyev çox üzvi şəkildə tamamlayırdı. 

Film Mirzə Fətəli Axundovun “Hekayəti-Müsyö Jordan, həkimi-nəbatət və dərviş Məstəli şah, cadukuni-məşhur” (1850) komediyası əsasında çəkilib. Filmin premyerası 1978-ci ilin iyununda Moskvada böyük uğurla keçirilib.

Kamil Rüstəmbəyovun ekran əsərləri bədii keyfiyyətləri ilə yanaşı həm də 30 ildən sonra erməni işğalından azad etdiyimiz Qarabağ torpağının təkrarsız mənzərələrinin kino lenti kimi ayrıca dəyər mənbəyidir. Bu mənada, haqqında danışdığımız filmin də özünəməxsus yeri var. Tanınmış kino tənqidçisi İ.Fyodorovun qeydlərində oxuyuruq: “Azərbaycan bütün dövrlərdə kinematoqrafik xəzinə olub. Kino yaradıcılığının parlaq nümunəsi kimi “Dərviş Parisi partladır” filmini qeyd etmək olar. Süjet çox maraqlıdır və filmin texniki hissəsi də diqqətəlayiqdir”.

“Gözlə məni”

Bu, K.Rüstəmbəyovun çəkdiyi sonuncu bədii filmdir (1976). Ekran əsəri İlyas Əfəndiyevin “Mahnı dağlarda qaldı” pyesinin kino versiyasıdır. Ssenari müəllifləri Elçin və O.Lindinadır. Ətraf mühitdə öz “mən”ini tapmaq, tarixin dönüş mərhələlərində öz yolunu seçmək, taleyinin harada olduğunun fərqinə varmağı bacarmaq – K.Rüstəmbəyovun bədii kino janrındakı yaradıcılıq axtarışlarının yekunu kimi ərsəyə gələn filmin obrazlar çevrəsi belədir. Filmdəki hadisələr keçən yüzilliyin 20-ci illərində baş verir – bu, həmin dövrdür ki, sosial qarşıdurmaların həlli iki fərqli dünyanın çox güclü toqquşmalarından keçirdi, dəyişməz qalan isə insanlar arasındakı ülvi hisslər idi. Bu dəfə də ekran işi mürəkkəb seçim məqamından və dəqiq müəyyənləşmiş vətəndaş mövqeyindən, kasıb ailədən olan Nicat adlı gənc oğlanın bəy qızına vurğunluğunun böyük məhəbbətə çevrilməsindən bəhs edir. Nəsil-kök mənşəyi etibarilə əsilzadə, yaşam dönəmi etibarilə isə yeni sosialist quruluşunun insanı olan Kamil Rüstəmbəyov üçün belə seçim mürəkkəb bir məsələ idi. Lakin birmənalı olan odur ki, Kamil Rüstəmbəyov öz niyyətlərində həmişə dürüst olub və buna görə də onun filmləri heç kimi biganə qoymur. 

Son dövr

1982-ci ildə Kamil Rüstəmbəyovu televiziya və radio yayımı üzrə Dövlət komitəsinə ali kateqoriyalı rejissor vəzifəsinə dəvət edirlər. J.Rüstəmbəyovanın xatirələrindən: “1985-ci ildə kinostudiyanın rəhbərliyi ümumi iclasda belə bir mövqeyi bəyan etdi: təqaüd yaşına çatmış şəxslər işdən çıxmalıdırlar. Kamil qürurlu, güzəştə getməyi sevməyən insan idi. O, dərhal işdən getmək haqqında ərizəsini yazdı. Sonra aşkar oldu ki, müzakirə edilən məsələyə birmənalı yanaşılmadığı üçün iş yerini elə də çox adam tərk etməyib”.

Epiloq

Ömrünün son altı ilini Kamil Rüstəmbəyov sevimli peşəsi sarıdan səssiz nisgil içində keçirib. Onun vəziyyəti fiziki nasazlığı səbəbindən daha da ağırlaşırdı, bəlkə də əksinə, fəaliyyətsizlik onun halına məhvedici təsir göstərirdi.

1991-ci il fevralın 2-də, ömrünün 67-ci ilində Kamil Rüstəmbəyov dünyasını dəyişdi. Ondan sonra kino tariximizdə sayca az olsa da, milli kino sənətimizin “qızıl” fonduna daxil olan layiqli irsi qaldı. O, bu dünyadan hər hansı fəxri ad almadan köçüb getdi, lakin məgər Kamil Rüstəmbəyov filmlərinin uğuru şöhrət deyilmi?! Və Rüstəmbəyovlarun ailə arxivində qorunub-saxlanan, Kamil müəllimin müstəsna yaradıcılıq yolunun etirafı olan çoxlu sayda fəxri fərmanlar, təşəkkür məktubları bunun təsdiqi deyilmi?!

Bu gün həyat, müasirlərimizin qarşısında yeni problemlər qoyur, yeni problemlər isə yeni dövrlə səsləşən yeni mövzular, obrazlar deməkdir. Ölkəmizin keçmişini əks etdirən “səhifələri vərəqləyib” nəzərdən keçirdikcə biz tariximizdə silinməz iz qoyub-getmiş şəxsiyyətlərin ruhunu minnətdarlıq hissi ilə anırıq. Onlardan biri də Kamil Rüstəmbəyovdur. Onun irsi heç nəyə baxmayaraq, yaşayır və özünün mükəmməlliyi ilə bizi sevindirməkdə davam edir. “BİZ KİŞİ OLARAQ DOĞULDUQ VƏ KİŞİ KİMİ DƏ DÜNYADAN KÖÇƏCƏYİK”– Kamil Rüstəmbəyov dediyi sözün ağası olmağı bacaran nadir insanlardan idi.

Raya Abbasova