Bir yol var uzaqda

İntiqamın nənəsi “Xəlfəli, Xəlfəli” deyə çərlədi. Qaçqın düşəndən sonra cəmi altı il yaşadı.

Həyat yoldaşı Sima dünyasını dəyişəndən sonra qonşumuz Xalıqın həsrətdən ürəyi partladı. Oturuşu, duruşu, baxışı bir söz deyirdi: Sima.

Adını cəkə bilməyəcəyim biri də, 15 il ayrılmaqlarına, başqa xanımla ailə qurub oğul-uşaq sahibi olmağına baxmayaraq ürəyi “Salihə, Salihə” deyərək quzu kimi mələyirdi.

Sahibi tərəfindən İtaliyaya oxumağa göndərilən, orta əsr rus bəstəkarı Sosnovski də “Rusiya, Rusiya” deyərək əriyirdi. Bilə-bilə ki, vətənə qayıtsa, azadlığı əlindən alınıb təhkimçiliyə məhkum olacaq, vətənə qayıtmağı qət edir. Sosnovskinin taleyini rus tarixçisi Andrey Qorçakov təhqiq edib. Andrey Qorçakov Andrey Tarkovskinin “Nostalgiya” filminin baş qəhrəmanıdır.

Filmdə daha bir həsrət, nostalgiya faciəsi də səslənir. Milanda qulluqçu işləyən kanadalı mühacir qadın vətənə dönməyinə mane olan sahibəsinin evini yandırır.

Sosnovskinin həyatının təhqiqi üçün İtaliyaya ezamiyyətə gələn Andrey Qorçakovun ruhi halının səbəbi, filmdə təsadüfən rastlaşdığı azyaşlı qıza danışdığı lətifə-pritçada dəqiq açılır:

Bir adam özünü təhlükəyə ataraq dərin, çirkli bir göldə batanı xilas edir. Sahildə yorğun oturub ağır nəfəs alırlar. Batan soruşur: Sən neynədin? – Necə yəni neynədin? Səni xilas etdim – Axmaq, mən orda yaşayıram.

Qorçakovun ovqatı insanlar arasında dərin, səmimi kontaktın mümkünsüzlüyündəndir. “Quruda yaşayanların” “göldə yaşayanları” anlamamasıdır. “Bu dünyanın” sakinlərinin “o dünya” dəyərlərinə qapalılığıdır.

​Nə qədər də qəribə olsa, Tarkovskinin “Nostalgiya” filmindəki mövzunu Füzuli, Yunus Əmrə, Xətai qəzəlləri daha dəqiq izah edir. Tarkovskinin ilk qəbul olunduğu ali məktəb Moskva Şərqşünaslıq İnstitutunun ərəbşünaslıq fakültəsi olub.

Gələcək rejissor il yarım oxuyandan sonra idman dərsində beyin zədəsi alır, müalicədən sonra təhsilinə davam etmir, sənədlərini kino institutuna verir.

Amma həmin il yarım təhtəlşüurda təsirsiz qalmayıb yəqin. Nəslinin türk köklərini də nəzərə alsaq, “Nostalgiya”nın Füzuli-Xətai-Əmrə yaradıcılığı ilə qohumluğu təsadüfi görünməz. Füzuli-Xətai-Əmrə poeziyasındakı həsrət, hicran, qovuşmaq uğrunda mübarizə, qovuşmaq yolunda yanma kimi mövzuların dünya kinosunda ən dəqiq vizual həlli “Nostalgiya”dır.

Tarkovski deyir: “Obraz bizim kor gözlərimizə baxmağa icazə verilmiş, Haqqdan doğan təəssüratdır.”

Tarkovski üçün kino, Haqqla doğan münasibətlərdən yaranan təəssüratları vizual obrazlara köçürməkdir.

Tarkovskinin yaradıcılıq modeli orta əsr sufi şairlərinin modeli ilə çox oxşardır: yaradıcı insan Haqq axtarışları yoluna çıxır və Haqqa qovuşana qədər bütün əzablara dözür. Filmdə bu yolda olan iki personaj var. Daha dəqiqi, Oleq Yankovskinin ifa etdiyi Andrey Qorçakov bu yolun başlanğıcındadır. O bu yolun vacibliyini dərk edib.

Yankovskinin tərəf müqabili Erland Yosefsonun ifa etdiyi, şəhər sakinlərinin divanə saydıqları Domeniko isə bu yolun çoxdanki yolçusudur. Bu dünyanın çirkinliklərindən qorumaq üçün ailəsini 7 il qapalı evdə saxlayıbmış. Hadisədən xəbər tutan polislər ailəni xilas edir, Domeniko isə ruhi xəstəxanaya salınır. Filmin finalında Mark Avrelinin heykəlinin üstünə çıxıb, özü kimi “aşiq-dəliləri” ətrafına yığıb bağırır:

“Hansı xələfimin səsi içimdə hayqırır? Fikirlərimlə cismimi bir yerə gətirə bilmirəm. Məhz ona görə müxtəlif vaxtlarda fərqli addımlar atıram.”

İndi görün Tarkovskinin qəhrəmanının bəyan etdiyi halı 900 il əvvəl Yunus Əmrə necə deyib:

İkilikdən usandım, birlik hanına kandım

Derd-i şarabın içtim, dermanım yağma olsun

Domeniko da “İkilikdən usanıb” vahidə qovuşmaq istəyir. Bunun üçün əcaib forma da tapıb: Romanın mərkəzində, Kapitolidə, Mark Avrelinin heykəlinin üstündə nitq söyləyib özünü yandırır. Filmin dəhşətli səhnələrindən biridi Domenikonun bu harayı:

“Hansı xələfimin səsi içimdə hayqırır? Fikirlərimlə cismimi bir yerə gətirə bilmirəm. Məhz ona görə müxtəlif vaxtlarda fərqli addımlar atıram. Bir anın içində mən sonsuz sayda olayları hiss edə bilərəm. Zəmanəmizin ən böyük faciəsi odur ki, ustadlar, yol göstərənlər yoxdur artıq. Hətta lazımsız bildiyimiz səslərə, sözlərə qulaq asmalıyıq. Məktəb çərənləmələri, sığorta müqavilələri, kanalizasiya ilə zibillənmiş beynimiz təmizlənməli, həşəratların belə fışıltısını eşitməyə hazır olmalıyıq. Gözlərimizə, qulaqlarımıza, bizim hamımıza ən böyük arzunun bağlanğıcında olanlar hopmalıdır. Tiksək də, tikməsək də, kimsə “Biz piramidalar tikəcəyik” deyə hayqırmalıdır. Arzuları, niyyətləri coşdurmalı! Ruhumuzu sonsuzluğa qədər açılmış bir kətan kimi hər tərəfə açmalıyıq”.

Domenikonun bu hayqırtısını şəhərin əcaib məxluqları, divanələri tam biganəliklə dinləyir. Divanələrə və ağıllılara da sözü var Domenikonun. Şəhər sakinləri tərəfindən divanə kimi qəbul edilən Domeniko ağıllılara üzünü tutaraq, sanki Məhəmməd Füzulinin Məcnunu sayaq:

“Həyatın bitməyini istəmiriksə, hamımız əl-ələ verməliyik. Ağıllılar, dəlilər bir-birinə qovuşmalıdı. Ehey, ağıllılar, sizin ağıllılığınız nədədi? Bütün bəşəriyyətin baxışları bir az sonra baş verəcək burulğana dikilib. Əgər bizim gözlərimizə baxmağa cəsarətiniz çatmırsa, sizin azadlığınız kimə lazımdır? Bizimlə yeməkdən, içməkdən, yaşamaqdan qorxursunuz. Məhz, ağıllı dedikləriniz dünyanı faciəyə gətiriblər.”

Tarkovskinin Domenikosu Yolun o mərhələsindədir ki, əql köməksizdir, ağıllılıq bəladır. Tarkovskinin Domenikosu, “Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir, Mən kiməm, saqi olan kimdir, mey-ü səhba nədir?” deyir.

Aşiqlər Yolunun divanə yolçusu Domeniko Qorçakovu da Yola çəkir. Ona söyləyir ki, bəşəri xilas üçün əlində yanan şam su dolu hovuzdan keçmək lazımdır. Qorçakov bunu edəcəyini vəd verir.

Filmdə Qorçakovla Domenikonun ilk görüşündən (və fiziki görüşdən əvvəl) daxili bağlılıq yaranır. Görüş Toskanada, Banyo-Vinonidə baş verir. Bu yer mineral sulu hovuzu ilə məşhurdur. İki qəhrəmanın ilk görüşü də burda baş tutur. Hovuz ətrafında mehmanxana sakinlərinin tərcüməçi ilə söhbətindən rus tarixçi Qorçakov haqda eşidir və əlaqənin qurulmasına ilk addım atır.

Domeniko ilk olaraq Qorçakovun tərcüməçisi, slavyan əsilli italiyalı Euciniyadan siqaret istəyir. Halbuki siqaret çəkmir. Sonra bəyan edir: “Heç vaxt Tanrının müqəddəs Katerinaya dediyini unutmayın: Mən olduğumam, sənsə olduğun deyilsən”. Şəms Təbrizi Ruminin könlünü fəth etdiyi kimi Domeniko də Qorçakovun əqlini fəth edir. Andrey tərcüməçisinə deyir: “Mənə elə gəlir ki, onu – Domenikonu anlayıram, hiss edirəm”.

Qorçakovla Domeniko arasında daxili bağlılığın yaranmasını Tarkovski özünün mistik rejissurasına məxsus bir detalla da ifadə edir: Filmin əvvəlində mehmanxanadakı otağında uzanıb yuxuya gedəndən sonra hamam otağından yatağa tərəf it gəlib Qorçakovun yanında uzanır.

Sonradan Domeniko ilə tanış olanda itin Domenikoya məxsus olduğunu görürük. Sanki sahibindən əvvəl Qorçakovu Domenikonun iti, ruhunun təmsilçisi kimi ziyarət edir. Qorçakov Domenikonu onun evində ziyarət edəndə, İsa öz həvarilərini qonaq edən kimi Andreyi çörək və çaxıra qonaq edir.

Film boyu Qorçakovun gördüyü yuxuların birində Andrey güzgülü şkafın qapısını açır, güzgüdə isə Domeniko əks olunur. Andrey və Domeniko münasibətləri, Şəms-Rumi misalındadır, “Yola aparan”la “Yola aparılan”ın hekayəsidir. “Nostalgiya” Yola çıxmayanların Yol üçün, Yolçuların son mənzil üçün nostalgiyasıdır.

Qorçakovla amur münasibətləri başlanmamış bitən tərcüməçisi Euciniya Andreyə zəng edib, Domenikonun Mark Avreli heykəlindəki aksiyasından danışır, hovuzdan şamla keçmək xahişini yerinə yetirib-yetirmədiyini soruşur. Artıq hava limanına, Rusiyaya qayıtmağa hazırlaşan Andrey, xahişi yerinə yetirəcəyini söyləyib, səfərini təxirə salır. Banyo Vinyoni adlanan yerə gedir. Əlində yanan şamla boş hovuzun bir divarından o biri divarına tərəf getmək səhnəsi dünya kinosunun ən unikal kino obrazlarındandır. Aşiqin, dəlinin, şairin, sufinin, Füzulinin, Əmrənin, Tarkovskinin getdiyi Yolun ən dəqiq vizual ifadələrindən biridir.

Filmin finalında bir plandan ibarət bu epizod 7 dəqiqədir. Bir planın bu uzunluqda xronometrajı artıq onu kino tarixinin hadisəsi edir. Kamera tələsmədən Qorçakovun bu yolunu müşahidə edir, kamera da Qorçakovla paralel Yola çıxır.

Birinci cəhd. Yarı yolda şam sönür.

İkinci cəhd. Qorçakov paltosunun ətəyilə şamı qorumağa çalışır, bütün cüssəsi ilə şamı sönməkdən qorumağa cəhd edir. Amma alınmır.

Üçüncü cəhd. Yorğun, bezmiş Qorçakov əlində şam hovuzun üzbəüz divarına çatır. Şamı qoyur. Və ölür.

Bu epizod Haqq yolunda əzaba qatlaşanların obrazıdır. Bu Yol uzundur, əzablıdır, amma şərəflidir. Bu Yolu Adəm gedib, İsa gedib, bu Yolu Məhəmməd gedib, bu Yolu Füzuli, Nəsimi, Xətai, Əmrə gedib, bu Yolu Üzeyir gedib, Cavid, Səttar, Elçibəy gedib. O Yol bizim Yolumuzdur!

Əli İsa Cabbarov