Müasir mədəniyyətdə mənəvi-psixoloji dramatizm
Bəşəriyyət haqqında bütövlükdə və mədəniyyətlərin müxtəlifliyi haqqında danışarkən bir ideal olaraq “çiçəklənən mürəkkəblik” anlayışına etinasız yanaşmaq olmaz. Dövlətlərin, xalqların, dünyagörüşlərinin, incəsənətlərin və mədəniyyətlərin məcmu və uyğunluq harmoniyası – sözdə arzu, dilək, əməldə isə qarşıdurma və müharibələrdir. Konstantin Leontyev – “çiçəklənən mürəkkəblik” anlayışının müəllifi. Onun açıqlaması belədir: “Hər şey əvvəlcə çətin olur, sonra təkrar sadələşir, ilkin olaraq bərabərləşir və daxilən bir-birinə qarışır, daha sonra isə hissələrin dağılıb tökülməsi və ümumi çürümə prosesi ilə sadələşir…” Yəni birinci mərhələ – sadəlik, ikinci – “çiçəklənən mürəkkəblik”, üçüncü – ümumi çürümə ilə gələn sadələşmə. “Çiçəklənən mürəkkəblik” – hər nəsnəyə aid edilə bilən metafordur. Mütəfəkkir bunun nə demək olduğunu nümunələrlə izah edir: “Biz həmin mənzərəni incəsənət tarixində də sezə bilərik: а) ilkin sadəlik mərhələsi: siklopik tikililər, etruskların konusabənzər məzarları (çox güman ki, onlar günbəzlər və ümumiyyətlə, inkişaf etmiş Roma sivilizasiyası üçün ilkin nümunə obyekti rolunu oynayıb), rus kəndlilərinin daxmaları, Dora orderi və s. ibtidai insan tayfalarının epik nəğmələri; vəhşilərin musiqisi, ilkin dövrlərə aid ikonalar, lubok rəsmləri və s.; b) çiçəklənən mürəkkəblik dövrü; Parfenon, Efesli Diana məbədi (bu məbədin hətta sütunları da yapma sənətinin nümunələri ilə örtülüb), Strasburq, Reyn, Milan müqəddəs Pyotr, müqəddəs Mark kilsələri, Romanın nəhəng binaları, Sofokl, Şekspir, Dante, Bayron, Rafael, Mikelancelo və s.; c) yerdəyişmə, ikinci sadələşməyə, tənəzzülə, digəri ilə əvəzlənməyə keçid mərhələsi: keçid mərhələsinin bütün binaları, roman üslubu (qotika üslubunun başlamasına və Roma üslubunun eniş xəttinə düşməsinə qədər), hazırkı utilitar tikililər, kazarmalar, xəstəxanalar, məktəblər, dəmiryol stansiyaları və s. və i.a.”. Bu iqtibasda uğurlu və uğursuz nümunələr vardır. Lakin bu, problemin qoyuluşunun mahiyyətini və görmə bucağının aktuallığını dəyişmir.
Çiçəklənən mürəkkəblik bu kontekstdə həm konseptual, həm də təcrübi baxımdan mürəkkəbdir. Çox enerji sərfiyyatı tələb edəndir. Siyasətin, mədəniyyətin, etika və dünyagörüşünün zor və manipulyasiya tətbiq edərək unifikasiyasına çalışan müasir dünyada o, utopiya olaraq qalır. Buraya sadələşdirmə vasitələri olan proksi-müharibələr, texnoloji fəlakətlər, bioloji pandemiyalar da aiddir.
Epoxanın portreti əksər hallarda özünün sadəliyi və vasitə kasadlığı ilə böyük təəccüb yarada biləcək ekran əsərində təzadlı şəkildə ifadə oluna bilər. SSRİ-nin təbliğat sənayesi incəsənətdə “obrazlılığı və bədiiliyi” tələb edirdi. Obraz – maddi və materialist meyar deyildir. “Kommunizm idealları” söz birləşməsindən idealizm ovqatı hiss olunur. Sosializm – idealizm deyildir. Və çox nahaq. İndi “solçu ideya” haqqında çox söhbətlər gedir (hətta ABŞ-da). İdealizm olmadan uğursuzluq labüddür (bu, ayrı mövzudur). SSRİ ideoloqları bədii mədəniyyəti “sosializm realizmi” adlandırmaqla konseptual baxımdan uduzdular. Realizm məhdud məqsədə çevrildi. Sosializm nəzəriyyəsi materializmə, iqtisadi bazisə dayaqlanır və sosial məişətçiliyə qədər vulqarlaşa bilər, bəllidir ki, bu interpretasiyada çoxlu sayda rəssam və rəngkarlıq əsərləri meydana gəlmişdi. Neçə nəfər rəssamı intellektual adlandıra bilərsiniz? Rəssamlar materializmin tikanlı çərçivəsində idealların quraşdırılmasının fəlsəfi çevrilmələrini anlamayaraq, hərfi mənada, vicdanla və səmimiyyətlə çörəkpulu qazanırdılar. Sovet dövrü Azərbaycan rəngkarlığı da bu problemlərdən yan ötə bilməmişdi.
Amma rəsmi sosializm realizmi ilə yanaşı, Cavad Mircavadov, yaxud Rasim Babayevin simasında özünü göstərən anderqraund da mövcud idi. Azərbaycanın postsovet dövrünə aid incəsənət sahəsində aşkar siyasi və dini ehkamlar çərçivəsində qadağan edilməyən “hər şey” mümkündür. Lakin yuxarıda bəhs etdiyimiz “çiçəklənən mürəkkəblik” nə forma, nə də məzmunca yoxdur.
Bu gün inkişaf etmiş ölkələrin kinosu zorakılıq səhnələri ilə doludur. Demokratlar, liberallar və həqiqətpərəstlər həyatdakı zorakılığa (məişət qətlləri və ya müharibə formasında) nifrətlərini bildirirlər, lakin eyni zamanda kinoda, digər vizual sənətlərdə və ədəbiyyatda bunun mövcudluğunu mümkün sayırlar. Platon özünün “ideal respublikası”nda şairlərin olmağını qeyri-məqbul sayırdı. Çünki estetika gənc idrakları cəlb və məftun edib, əxlaqını poza bilər. Platonun fikrincə, “fəlsəfənin tənzimləmədiyi poeziya insan qəlbi və cəmiyyət üçün təhlükəlidir”. Estetik baxımdan cazibədar surət və libaslarda meydana çıxa bilən zorakılıq mövzusu da bu sırada dayanır. İeronim Bosx və ata Piter Breygel, yumşaq desək, monumental zorakılıq səhnələri vasitəsilə qəlbləri vahiməyə salmaqla məşğul idilər. Ehtimal olunur ki, bu, qəlblərin rahatlığı (xilası) naminə imiş. Birmənalı cavab varmı? Kilsənin vizual kanonu – ayrı sualdır. Platonsayağı və ya başqa bir tərzdə “fəlsəfənin köməyi ilə tənzimləmə” bütün növ liberalların (azadlıqsevərlərin) kollektiv qəzəbinə səbəb olur. İncəsənətdə azadlıq – sarsılmaz və mütləq prinsipdir. Andre Breton sürrealizm manifestində əbəs yerə yazmayıb: “Ən adi sürrealist akt əlində tapança küçəyə qaçmaqdan və kütləni kor-koranə elə bir sürətlə atəşə tutmaqdan ibarətdir ki, o sürət ancaq tətiyə basmağa kifayət edər”. Elektorat (kütlə) kütləvi edam səhnələrini çox xoşlayırdı. Kino və ya teatrda gördüyümüz zorakılığın psixoloji bəraəti vardır. Belə əməllərin teatr səhnəsində oynanılması real həyatda baş verməsindən daha yaxşıdır. Həm də özgə əllərlə. Psixologiya və ya “qəlb haqqında elm”ə gəldikdə isə, İsa peyğəmbər deyib: “Mən isə sizə deyirəm ki, qadına şəhvət hissi ilə baxan hər kəs ürəyində onunla artıq günah işlədib”. Fikir, söz və əməl arasındakı bu mənəvi prinsipi ləğv etməyi hələ bacaran olmayıb. Hətta psixoloqlar belə. Ona görə təsəvvürdə qətl hadisəsi törətmək estetik olsa da, o qədər də məqbul deyil.
Beynəlxalq siyasətin konflikt vəziyyətlər kontekstində “trigger” (tətik) kəlməsinin işlədilməsinə tez-tez rast gəlinir. Söhbət keçmişdə yaşanan travmatik hadisənin “tətiyi”ni işə salmaqdan və yeni psixotravma sancısının qaçılmazlığından gedir. İnsanı hər hansı “xeyirli iş” görməyə həvəsləndirən qarşısıalınmaz gücün stimulu”. Bu, mahiyyət etibarilə gözlənilməz sonluqla oynamaqdır. İncəsənət oyundurmu? Biz tez-tez teatr səhnəsində aktyorların pis və ya yaxşı oyunu haqqında mülahizələr irəli sürürük; (“Maqbet” faciəsi), kinofilmdə (“Xaç atası”), yaxud konsertdəki ifa haqqında (Qlenn Quld). Lakin ssenarinin psixoloji cəhətdən inandırıcı olması daha vacibdir. Ssenarinin özü uğurlu (ya yox) oyun kimidir. Oyunu idarəetmə təsəvvürlərinə görə, incəsənət sistemində tamaşaçının keçməli olduğu beş əsas müddəa var: qavramanın işə düşməsi triggeri, qavramanın estetik motivasiyası, hadisəni yaşama, anlamları dərketmənin mükafatı və bu xəttə aid olan gələcək əsərlərin gözləntisinə töhfə (müəllif, üslub, ümummədəni). Məqsəd tamaşaçını bu nöqtələr üzrə keçirməkdir ki, etik məzmunlu estetik zövq alsın və bu qavrama oyununda bir daha iştirak etmək istəsin. Oyunun bu növü məqsəd doğmalıqları olan tamaşaçı auditoriyasından (Cokonda kimi hər kəsin ürəyinə yol tapmaq mümkün deyil), bədii məhsulun səciyyəsindən (instalyasiya), müəllifin məqsədindən (katarsis) başqa, o cümlədən psixoloji xüsusiyyətlərindən (senzura) asılıdır. Trigger – qavrama psixologiyasının əsas tərkib hissəsidir. “Bilik – gücdür” aforizminin müəllifi filosof Bekon siyasətin təcrübi tərəfinə bələd olan şəxs kimi yazırdı: “Hündür yerdə duruş gətirmək elə də asan məsələ deyil, amma geriyə yol da yoxdur, deməli, qalır ya yıxılmaq, ya da heç olmasa qürub etmək”. Mütəfəkkir olaraq belə düşüncələrə qərq olurdu: “…səthi fəlsəfə insan ağlını allahsızlığa meyilləndirir, fəlsəfənin dərin qatları isə bəşər övladının dərrakəsini dinə tərəf döndərir”. Şekspir imzası ilə tanınan mətnlərin Bekona aid edilməsinə aid təsdiq olunmamış müddəa mövcuddur. Yeni Bekon, o da Frensisdir, lakin XX əsrin rəngkarıdır, psixoloji triggeri görünən obrazların yaddaşda sövqetmə və qavrama sistemində istifadə edib. Onun mövzuları: ölüm, iztirab, yara, məyusluq. Belə “oyun”da triggerlə bağlı sonluq nə ola bilər?
Ölümdən danışarkən Avropa mədəniyyətinin mənəvi anlam və psixoloji hal polifoniyasını qeyd etmək lazımdır. Yan de Birə aid edilən orta əsr təsviri sənət nümunəsi “Müqəddəs Sebastyanın əzablı ölümü” maraqlı nümunə kimi özünü göstərir. Rəsm əsərindəki əlbəsə və personajlar orta əsrlərin tərzindədir, baxmayaraq ki, imperator Diolektianın zamanında baş verən hadisələrin illüstrasiyası kimi təqdim edilir. Yəni müəllif üçün tarixi sənədlilik vacib deyil, bu isə zamansızlıq aspektinin və eyni zamanda baş verənlərin aktuallığının xeyrinədir (İntibah dövrünün bir çox rəsm əsərlərində olduğu kimi). Bu haqqında danışdığımız rəsmin təsviri tərəfidir. Əsərdə ən diqqətçəkən cəhət rəngkarlıq koloriti və bütün personajların geyimlərinin elementlərinin həndəsəsidir. Təsiretmənin bir növ paralel dili. O cümlədən mərkəzdəki qəribə detal – qeyri-maddi varlıq kimi çəkilmiş və əsas vaqeədən fərqli tərəfə baxan dümağ köpək. Formal olaraq kolorit tutqun, ifaçıların əlbəsələri isə cəllad xarakterinə və kollektiv edama (qara qüvvələr) müvafiq tünd rəngdə olmalıdır, Lakin burada məntiq başqadır. İnsanın ölçü yanaşmalarındakı faciəvi akta rəğmən simfonik musiqinin polifoniyası ilə, majordakı həmahəngliklə doğmadır. Mənəvi ölçülərdə – rəsmin bütünlüklə major koloritinin uyğunluğu ilə qənaətlərin təntənəsi. Bununla belə, həndəsə və geyimlərin fraqmentlərinin formalarının ritmi özünün abstrakt assosiasiyalar cərgəsini yaradır. Rakurs və formaların seçilməsində müəllif qeyri-ixtiyari özünün təhtəlşüur lövhəsini ifadə edib. Salvador Dali bu effektə çatmağa cəhd edirdi. Lakin Dalinin müasir yaradıcılığının və orta əsr müəllifi Yan de Birin ismarışı prinsipial şəkildə müxtəlifdir. Orta əsr təfəkkürünün dirilməsi və dirçəlməsinə yönəlik faciə Salvador Dalinin interpretasiyasında hipertrofik psixologizmə malik müasir insanın ekzistensiyasının faciəviliyi ilə eynilik təşkil etmir. Dalinin rəngkarlığı – fərdin şüuraltı qatının labirintində, mənəvi istinadgahların itirilməsi rejimindəki sürreallıqdır. Müasir Qərb incəsənətində şüursuzluq mədəniyyətin qadağaları və mənəvi dəyərlərin iyerarxiyası boşluğundan qopub gəlib. Bədii mədəniyyət vasitələri ilə ifadə olunmuş müasirliyin antropoloji dramı məhz budur.
Yunqun kollektiv şüursuzluq haqqındakı ideyaları aktual predmet və müasirliyə meydan oxumaq xassəsində olaraq qalır. Ömrümüzü yaşaya-yaşaya biz postfaktum fərqinə varırıq ki, heç də hər şey rasional izaha sığmır. Bu mənada sutkanın gündüz saatlarındakı rejimlə bir sırada təsəvvür edilən yuxu, əyanilik və görüntülər həm fərdin, həm də cəmiyyətin vahid materiyasını təşkil edir. Cavad Mircavadov özünü belə səciyyələndirmişdi: “Mən dənizdən ayrılmış kiçik, mürgülü göllərə, unudulmuş yollara və məbədlərə, qış çağının darıxdırıcı ağaclarına məhəbbətimlə tacsız şahlıq qazanmışam…” Mürgü, yaddaşın fraqmentləri, izaholunmaz xiffət, irrasional təcavüz, dumanlı obrazlar, nağılvarilik və hipertrofiklik – bir araya gəlir və onun düşüncəsində və rəsmlərində bir-biriylə çulğalaşır. Bu fenomen Jilber Düran tərəfindən təsəvvürün quruluş antropologiyasında təsvir edilib. Rəssamın rəngkarlığında təbiətlə mədəniyyət, canlı ilə rasional dünya arasındakı qarşıdurma səciyyəvi cəhətdir. Düranın konsepsiyasına görə, Cavadın yaradıcılığı arxetiplərlə qarşılıqlı əlaqədə təsəvvür edilənin gecə rejiminə aid edilir. Rəssamın bütün müxtəlif təzahür komponentlərini rəng birləşdirir. Parlaq, cəlbedici, carçəkən rəng – formaların musiqi partiyasında paralel solo. O, çalarlara, məqamlara diqqət ayırmır. Onun rəsmlərinin fiqurları, rəngi, boşluğu real gerçəkliyin təxəyyül quruluşlarından keçib uyarlı nöqtələrdə interpretasiya yaradan assosiasiya və əlaqələr doğurur. Bir qisim olaraq ənənəvi xalçaların və miniatürlərin formaları ilə müəlliflik səsləşməsi sayəsində. Gecə rejimi instinktiv olaraq təhlükə və qeyri-müəyyənlik duyğusu yaradır. Cavadda kompromisə rast gəlməzsiniz, bəzən onun obrazları zədəli və cəlbedicilikdən uzaqdır. Qiyamçı və nonkonformist müəllif bu cür əsərləri SSRİ dönəmində yaradıb (1992-ci ildə dünyasını dəyişib). Azərbaycan cəmiyyətinin kollektiv təfəkkürünü həyəcanlandırır, onun təhtəlşüurunun arxetiplərinə təsir edirdi. Kontekst və bir çox başqa nəsnələr dəyişmişdir. Lakin onun rəsmləri bu gün də həyəcanlandırmağa qadirdir. Gecə və gecə rejimi tamaşaçını özünün dramına çəkərək var olaraq qalır.
Elçin Şamilli
Tərcümə: Samirə Behbudqızı
“Fokus” Analitik Kino Jurnalı. Sentyabr 2022 / №11