Azərbaycan kinosu: sərbəst düşüncələr

Yaddaşın yaddaşı

Müəyyən mənada mədəniyyət yaddaşın yaddaşıdır. Yəni biz birbaşa gerçəklikdən təkan almırıq; “bu insan, bu ağac, bu ev” deyəndə kiminsə bunları adlandırmasından təkan alırıq, başqa cür nə bu insanı, nə bu ağacı, nə bu evi tanıya bilirik. Bu halı şərti olaraq “birinci yaddaş” adlandıraq. Zaman keçdikcə “birinci yaddaş”a o qədər alışırıq ki, o adiləşir, banallaşır, “yaradıcı” tərəfi unudulur.

Sənət, şeir, fəlsəfə, elm, ağıllı düşüncə – bu siyahını uzatmaq olar – “birinci yaddaş”a yeni nəfəs verir. Qədim yunanlarda gözəl bir söz var – “aleteya”. Bir qədər kobud desək, mənası odur ki, biz özümüzü, başqa insanı, əşyaları, bütöv dünyanı zülmətdən işığa çıxara bilərik; əgər iradəmiz olsa, hünərimiz olsa, nəyimiz, nəyimiz olsa. Əslində, “yeni nəfəs” – elə “yeni işıq”dır; əslində, “yeni işıq” “birinci yaddaş”ı işığa çıxarır, adiləşməkdən, banallaşmaqdan qoruyur. Amma çətinlik ondadır ki, “aleteya”nın ömrü adətən qısa olur, tez sönür, zülmətə qayıdır. Səbəbi də iradəmizin, hünərimizin, nəyimiz, nəyimizin çox tez tükənməyidir. Səbəbi budur ki, adiləşmək, banallaşmaq rahatdır; yata-yata yaşamaq, “aleteyasız” yaşamaq kimi. Bütün başqa “qəribəsizliklər” kimi.

Bu yazımda mən kino fokusunda yaddaşımın yaddaşından söz açacağam.

Filmlərə, özümün, başqalarının yazılarına yenidən müraciət etməyəcəyəm. Yadımda qalan filmlərə, yazılara, müzakirələrə, sözlərə üstünlük verəcəyəm. Sözü verəcəyəm yaddaşımın yaddaşına.

Sual verə bilərsiniz ki, yaddaşımın yaddaşında gerçəkliyin işıq tərəfi, aleteya tərəfi olacaq, ya olmayacaq? Bu sual mənə aid deyil.

Dırnağın açılması

Sual verə bilərsiniz ki, niyə Azərbaycan kinosunu dırnağa aldım? Cavabı çoxdur; cavab yeni sual doğurur. Bir cavabın üstündə dayanım.

O səbəbdən ki, özüm özümə sual verirəm (bu yazıdan kənarda belə): Azərbaycan kinosu varmı, olmalıdırmı?

O mənada yox ki, millət varsa (deyək ki, var, sualları artırmayaq), dövlət varsa, dünyanın siyasi xəritəsində adımız varsa, kinomuz da olmalıdır. Bunlar aydındır.

O mənada ki, Azərbaycan kinosu – “Azərbaycan kinosu” olmalıdır? Milli olmalıdır? Başqa milli kinematoqrafiyalardan fərqlənməli, seçilməlidirmi?

Məncə, bu suala “hə” cavabı da, “yox” cavabı da yanlışdır.

Sualı başqa cür qoyum.

Azərbaycan kinosunun milli olmaq tələbi ilə razılaşa bilərikmi?

Bu suala belə, bəlkə, qeyri-müəyyən cavab verərdim: daha çox “yox”, nəinki “hə”.

Sözümü gücləndirim: “milli” mətnlərin (film də mətndir) özündən daha çox yozumlarda (interpretasiyalarda) yaranır. “Milli”ni filmlər yaratmır, filmlər haqqında yazılar yaradır.

Əlbəttə, film ornamental-etnoqrafik mənada “milli” ola bilər, mən isə “milli” deyəndə ornamental-etnoqrafik mənanı nəzərdə tutmuram.

Dırnağın mənası budur.

“İskusstvo kino” jurnalındakı son məqaləmə 12 illik məsafədən baxış

O məqalənin ilk adı belə idi: “Azərbaycan kinosu Azərbaycan kinosu olmalıdırmı?” (“Должно ли азербайджанское кино быть азербайджанским?”) Təkanı Ukrayna kinotənqidçisi S. Trembaçın yarıciddi, yarıironik “Ukrayna kinosu” və “Ukrayna Ukrayna kinosu” yanaşmasından almışdım. Bilirdim ki, yazılarımız jurnalın eyni nömrəsində yerləşdiriləcək. Sonra bu addan imtina etsəm də, axtarış fokusumu saxladım.

2000-ci illərin əvvəlində (təxminən 2010-cu ilə qədər) çəkilmiş filmlərimizi təhlil edərkən “milli kino” axtarmağa başladım; meyarları müəyyən etməli idim.

Başa düşürdüm ki, mütləq meyar yoxdur; “obyektiv” sözündən çoxdan imtina etmişdim. Çünki başa düşürdüm ki, hər bir meyar güzgüyə bənzəyir; hansısa mənaları açır, hansılarısa kölgədə qoyur.

Mütləq olmasa da, belə bir meyarlar sistemi seçdim: mif-tarix-müasirlik. Bu üçlükdən kənarda da “milli” kino ola biləcəyində yanılmırdım – etnoqrafik kinodan başlayaraq sosial drama qədər. Amma onu da başa düşürdüm ki, seçdiyim “güzgülər”, deyilən üçlük kifayət qədər informativdir.

Əvvəl miflərin izlərini axtardım. Demək olar ki, tapa bilmədim. Ola bilsin, “gizli” mifin izlərini axtarmalı idim, ola bilsin, nəzəri alətlərim dəqiq deyildi. Bəlkə də. Amma, misal üçün, qazax kinosunda (əsasən, keçən yüzilliyin 90-cı illərində) miflə vidalaşmanı və hətta mifin qovulmasını izləmək olurdu. Vaxtilə bu barədə mən də, başqa tənqidçilər də yazmışdıq.

Tarix “güzgüsü”ndə Cavad xandan bəhs edən iki filmə diqqət yetirdim: “Cavad xan” və “Hökmdarın taleyi”.

Başa düşürdüm ki, “tarixi film” məsələsi olduqca qaranlıq və ziddiyyətlidir. O hansı dövrdən “tarixi” film sayıla bilər? Ona hansı mənada “tarixi” film deyə bilərik? Dövrün “geyimi”ni bərpa etmək nə dərəcədə “tarixi” film sayıla bilər? “Tarixi film” keçmişi müasirliklə mütləq bağlamalıdır, ya yox?

Son suala gəldikdə deyə bilərəm ki, düşüncəmə görə, keçmiş keçmişdə qalmırsa, “tarix” olur. Bu mənada “tarixi film” məhz müasirliklə körpü tarixi yaradır; keçmiş keçmişdə qalırsa, “tarixi film” tarixiliyini itirir, dekorativ, oriyental müstəvidə qapanır.

Adını çəkdiyim filmlərin biri “tarixi arayış”la başlayır, ikincisi “tarixi arayış”la bitir. Əslində, dünya kinosunda geniş yayılmış bir üsuldur, nəinki “tarix”, həm də “bioqrafik” filmlərdə. Sizi bilmirəm, mən bu üsulda bir “yamaq” görürəm. Elə bil bizə uşaqsayağı başa salırlar ki, bu “belə olub”, heç nəyi uydurmamışıq. Başqa məsələ ki, “arayış”ın özü bədii “oyun”un davamı ola bilər, filmin məzmunu ilə bu və ya digər mənada kontrapunkt yarada bilər.

Məncə, məsələ də ondadır ki, həm “Cavad xan”da, həm “Hökmdarın taleyi” filmində tarixi arayış “yamaq” kimi qalır, yaxud “tarixiliy”i təmin edən süni dayaq rolunu oynayır.

Dayaqsız “Cavad xan” filminin qəhrəmanlıq pafosu tükənir, adi macəra ilə əvəz olunur.

Dayaqsız “Hökmdarın taleyi” filmi iyrənc, qeyri-səmimi siyasi hadisələrin fonunda hökmdarın səmimi ailə həyatının istiliyini vurğulayır.

Keçmişi bizim dövrlə tarixi dram yox, siyasi konyunktur bağlayır.

Çağdaşlığa gəldikdə, iki filmə diqqət yetirdim: “Əlvida, cənub şəhəri” və “Milli bomba”. Paradoksal görünsə də, bu iki tam fərqli film bir-birini tamamlayır. Biri açıq nostalgiyadır: gözəl günlər, gözəl insanlar geridə qaldı, ətrafda baş verənlərə fikir verməyək, masa ətrafında əyləşib badə qaldıraq, keçənləri yada salaq. O biri açıq istehzadır; absurda çatmış milli gerçəkliyimizi düzəltmək mümkün deyil, yeganə çıxış bombadır, “milli bomba”. Nostalgiya məsafəsini istehza məsafəsi tamamlayır.

Sonda onu deyə bilərəm ki, yaxşı, pis, uğurlu, uğursuz – kinomuzda hansısa mərhələ bitdi. Görünür, bir kino yazarı kimi mən də müəyyən mənada o mərhələdə bitdim.

Mənim təsnifatım

X. L. Borxes “Con Uilkinsin analitik dili” adlı hekayəsində uydurulmuş Çin ensiklopediyasına istinad edərək heyvanların təsnifatını verir. Qısa olmaq üçün Borxesin ruhunda öz təsnifatımı təklif edirəm: “İtlər – ov itlərinə, ev itlərinə, hürən itlərə, pişiyəbənzər itlərə, farfor itlərə, qələmlə çəkilmiş itlərə və s. bölünür”.

Bu “təsnifat” paradoksal olmaqla bərabər, bütün ciddi təsnifatları şübhə altına alır, şərtiliyini açır.

Belə bir girişdən sonra məqalələrimin birində verdiyim “Azərbaycan sovet kinosu”nun təsnifatını təqdim edə bilərəm.

Azərbaycan sovet kinosu: nümunə – “Bismillah” (səssiz kino) və “Kəndlilər” (səsli kino);

Azərbaycan sovetdən kənar kinosu: nümunə – “Arşın mal alan”.

Azərbaycan antisovet kinosu: “Merzaves” (qəsdən tərcümə etmirəm).

İnanıram ki, bu “təsnifat”ın cüzi olsa da, ciddiliyi var. O mənada yox ki, “bu belədir”; o mənada ki, nəyisə anladır, hansısa düşüncəyə təkan verir.

Sovetlərdən sonrakı (postsovet) Azərbaycan kinosuna gəldikdə (postsovet kinosu adlandıraq), onun nə ciddi, nə ironik, nə paradoksal “təsnifatı”nı verə bilmərəm.

Əvvəla, bir çox filmləri görməmişəm və ən əsası heç bir meyli, heç bir bağlantıları duymuram.

Bəlkə, bu, öz-özlüyündə bir “meyil”dir. Hər halda, “rəsmi” olmayan (bu da bir “təsnifat”) filmləri nəzərə alsaq…

Bəlkə, bu “rəsmi” olmayan filmlər sovet dövründə söyülən “kiçik mövzular”a (мелкотемье) üstünlük verir, bəlkə, bununla öz etirazını (təhtəlşüur səviyyədə) bildirir.

Sizi bilmirəm, mənim üçün bu “kiçik mövzular” yaxşı cəhətdir.

Deməli, kinomuz da həyatımızın yorucu rəsmi qatından qaçır.

Deməli, kinomuz da hər bir ideologiyadan qaçmağa çalışır.

Mənim siyahım

Bilmirəm bu adət feysbukdan başlayıb, ya ondan əvvəl, amma biz adi sözə də, adi fotoya da, yeni filmə də, başqa nələrəsə də “bəyəndim”, “bəyənmədim” cavabını veririk. Yəni “hə”, yoxsa “yox”, nöqtə.

Sizi bilmirəm, amma mənə baxdığım filmlərlə əlaqədar bu sualı verəndə çaşıram. Qısa cavab verə bilmirəm, ətraflı cavab verməyə də imkan olmur. Hələ onu demirəm ki, bəzən təəssüratım yatmayınca dərhal ətraflı cavab verə bilmirəm.

Etiraf edim ki, baxdığım filmlərə münasibətim çox vaxt özümə də aydın olmur. Bəzən filmə maraqla baxıram, darıxan vaxtımı yaxşıca yeyir, ertəsi gün yadımdan çıxır. Bəzən darıxa-darıxa baxıram, sonra beynimdən silinmir, bir də baxıram. Bəzən əvvəldən yox, ikinci yarım saatından tutur məni; nəinki düşündürür, tam yeni tərzdə duyğulandırır. Bəzən filmin bu və ya digər səhnələrindən ürkürəm, sarsıntı keçirirəm. Bəzən filmə baxmaq istəmirəm, bilirəm ki, iyrəncdir. Amma bilirəm ki, dahi rejissordur, özümü məcbur edib iyrənə-iyrənə baxıram.

Deyəcəksiniz ki, sənətdə nə əziyyət, nə məcburiyyət; sənət sərbəstliyi sevir, sənət azadlığı sevir. Razıyam və razı deyiləm. Niyə razılaşdığımın izaha ehtiyacı yoxdur. Niyə razılaşmadığımın bir neçə cavabı var. Bir-ikisini deyim.

Sentimentalam, amma bəzən sentimentallıq özümü yorur. Bəzən baxmaq üçün məhz sentimental film seçirəm, amma hövsələm çatmır, tez sonuna keçirəm (yaxşı ki, monitorda bu imkan var).

Bəzən elə yorğun oluram ki (beyin yorğunluğu), ən bəsit seriallara baxıram (sabun operaları), amma normal vəziyyətdə “yorucu” filmlərə üstünlük verirəm. Məhz “yorucu” filmlər məni yaşadır, həyat eşqimi gücləndirir.

Bu uzun girişdən sonra Azərbaycan filmlərinin siyahısını verirəm.

Bu siyahıya “sevimli” filmlər demək olarmı? Bəlkə də, amma “sevimli” anlayışı dəqiq deyil. “Bəyəndiyim”? Bəlkə də. Amma soruşsanız ki, niyə bəyəndim, dəqiq cavab verə bilməyəcəyəm.

Nə isə, keçim siyahıya. 3 rəqəmlə məhdudlaşım.

Bədii filmlər:

“Cəbiş müəllim”, “Xram vozduxa “(qəsdən tərcümə etmirəm), “Merzavets” (qəsdən tərcümə etmirəm).

Sənədli filmlər:

“Eto vstupayet pravda” (qəsdən tərcümə etmirəm), “Dissonans”, “Meydan”.

İki kiçik şərh

Yadımdadır, Rasim Ocaqov “Xram vozduxa” filmini işləyərkən etiraf edirdi ki, əziyyət çəkir, bədii dilini tapa bilmir. Filmə baxandan və bir müddət keçəndən sonra dərhal başa düşdüm (ya da mənə elə gəlir ki, başa düşdüm): Ocaqovun başqa filmləri neorealizm poetikasında çəkilib. “Xram vozduxa” isə fərqlidir. Belə deyərdim: poetikası mahnı, romans, balladaya, hətta deyərdim ki, “blatnoy mahnı”ya da bənzəyir. Hər halda, neorealizmdən doğan və neorealizm olmayan poetikadır.

İkinci şərh

Siyahım üç yox, on filmdən ibarət olsaydı, “Əhməd haradadır?” filmini də salardım. Niyə? Bir neçə izahım var. Hərçənd heç biri özümə inandırıcı görünmür. Bircə onu deyə bilərəm ki, bu dünyanın bütün işlərində məntiq tapmaq mümkün deyil. Axtarmağa çalışmayaq.

Nəhayət, “Arşın mal alan”. Heç bir siyahıda ola bilməz. Kinomuzdan kənardadır. Teatrımızdan kənardadır. Musiqimizdən kənardadır. “Arşın mal alan” bizi əks etdirmir, bizi yaradır. Bədii əsər olmaqla bərabər, əbədi testdir – “azərbaycanlılıq testi”. Bizi qlobal dünyada əriməməkdən siyasi xəritə qorumur, “Arşın mal alan” qoruyur. 1945-ci ildə çəkilən film… Məncə, o filmin möcüzəsi özü ilə bərabər (bəlkə, daha çox) kastinqidir. Əsl möcüzə! Necə mümkün oldu? Özü də bütün rollar. Böyük, kiçik, Asya və Süleyman rollarına qədər. Aktyor tapıldı, oldu filmdəki personaj; personaj oldu tipaj; tipaj bumeranq kimi qayıdıb aktyorda – insanda məskən saldı, insan-personaj, insan-tipaj yarandı. Çarli Çaplin kimi obrazı kəşf etdi və özü həyatda o obraza çevrildi.

Bir sözlə, əbədi “Arşın mal alan”ımız – dağıdıcı zamana tab gətirə bilən bir filmimiz var.

Kağız kino

Məlumdur ki, “kağız memarlığı” mövcuddur, hətta xüsusi müsabiqələri də keçirilir. Bu “memarlıq”da fantaziya məhdudiyyəti olmur; tikiləcək, ya tikilməyəcək, tikmək mümkündür, ya mümkün deyil, bu suallar verilmir. Gerçəkliyin təzyiqindən azad yaradıcılıqdır bu memarlıq.

Qeyd etdiyim “İskusstvo kino” jurnalındakı son məqaləmdə “kağız kinosu” tətbiq etməyi təklif etmişdim. Çəkiləcək, ya çəkilməyəcək, maliyyə var, ya yoxdur, kino dilinə çevirmək mümkündür, ya yox, kino sənətkarları bu barədə düşünməməlidir, kino sənəti azad bir yaradıcılıqdır. “Kağız kino” sinopsis halında da ola bilər, sifariş halında da, ideyalar halında da ola bilər, “fantastik” (söhbət fantastikadan getmir) kino dili halında da. Onda bilərik ki, nəyimiz var, nəyimiz yoxdur, təxəyyülümüz nə dərəcədədir, doğrudanmı, bütün problemlərin səbəbi maliyyə bölgüsünün rəsmilərin əlində olmasıdır.

Həmin məqaləmdə “kağız kino” ilə əlaqədar öz təkliflərimi vermişdim.

Söhbət bizim XIX və XX yüzilliklərimizdən gedirdi. Kinomuzda XIX yüzilliyimizi Həsən bəy Zərdabi, XX yüzilliyimizi Abo Düdənginski (Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli – II Dünya müharibəsi zamanı Аzərbаycаn lеgiоnunun bаşçısı, ABŞ-ın “Аzаdlıq” rаdiоsunun Аzərbаycаn rеdаksiyаsının bаş rеdаktоru olub – red.) təmsil etməli idi.

Niyə məhz onlar?

Yenə qayıdaq “tarixi film” anlayışına.

Məncə, “tarixi film” ilk növbədə yanaşmadır. Yanaşmadan asılı olaraq, “tarixi film” “alternativ tarix” də ola bilər, “antitarix” də ola bilər, adi “tarixi” dekorasiyada da ola bilər. Bütün hallarda “tarixi film” insan və “kollektiv”in (“kollektiv” deyəndə nəyi nəzərdə tutduğumu soruşmayın) məsafəsidir, yaxınlaşa da bilər (qovuşmadan), toqquşa da bilər, bir-birini təsdiq də edə bilər, inkar da edə bilər.

Məni daima bizim XIX və XX yüzilliklərimizin dixotomiyası düşündürür. Ayrı (çətin, çoxşaxəli) mövzudur, qeyd etməklə kifayətlənim.

Bircə onu deyə bilərəm ki, dünyada olduğu kimi, bizdə də XIX yüzillik nikbin idi, dünyada olduğu kimi, bizdə də XX yüzillik bu nikbinliyin qurbanı oldu.

Bir də onu əlavə edə bilərəm ki, mənim “kağız kinom”da Həsən bəy zamanı fəth etməyə çalışırdı. Deyə bilərəm ki, tam fəth etdi, yaxud əksinə, “tam məğlub oldu” cavabı yanaşmadan, seçimdən asılıdır. Məndə son cavab yoxdur.

Abo Düdənginskiyə gəldikdə isə deyə bilərəm ki, mənim “kağız kinom”da onun haqqında (XX yüzilliyimiz haqqında) təklif etdiyim janr kədərli komediyadır: zamanı fəth etməyə çalışdı, zaman qayıdıb onu uddu. Komediya rəngarəngdir, gülüşsüz də olur; bu dəfə söhbət gülüşsüz komediyadan gedir.

XXI yüzilliyimizi hansı şəxs, hansı hadisə təmsil edəcək? Aydındır ki, bu suala nə məndə, nə başqa kimdəsə hazır cavab var.

Təbii ki, mənim “kağız kinom” tarixi filmlərlə məhdudlaşmır. Məsələn, açıq-aşkar remeyklər ola bilər – sərbəst, heç nədən çəkinməyən, bəzən gülə-gülə, bəzən sarsıla-sarsıla çəkilən remeyklər.

Azərbaycan kinosunda iki (üç) remeyk təklif edərdim.

Biri “Arşın mal alan”. Məncə, hər nəsil özünü bu filmdə sınamalıdır. Özü də tam sərbəst, təkrar etmədən, o cümlədən kastinqdə də gözlənilməz olmaqla. Fantaziyamızda “Arşın mal alan”dan nə qədər qaça bilsək (qırmızı xətti keçmədən), nümunəvi “Arşın mal alan”ı o qədər yaşada bilərik.

İkinci təklifim “Bir cənub şəhərində” filminin remeykidir. Onu deyim ki, bu filmin adını heç vaxt qəbul etməmişəm. Xatırladım ki, filmin əsasında dayanan R. İbrahimbəyovun povestinin adı “9-cu Xrebtovıda”dır. Məncə, prinsipial fərq var. Haradadır bu “9-cu Xrebtovı”? Bakıda. Bakının hansı yerində? Kənarda – həm coğrafi mənada, həm də (vurğu?!) “mədəni”, mental mənada. Niyə kənarda? Məsələ ondadır ki, nə zamansa bu şəhərin əcnəbi sakinləri (onlara daş atmayaq, bir çox hallarda onlara minnətdar olmalıyıq) “şəhər” deyə anladıqlarına öz “şəhərli” adlarını verdilər, məsələn, “Velikoknyajeskaya”; “şəhərdən” kənar, mental mənada “o tərəfdə” olanlara isə “1-ci”, “2-ci”, nəhayət, “9-cu Xrebtovı”.

Söhbət ondan getmir ki, orijinal adı mütləq saxlamaq lazımdır. Söhbət ondan gedir ki, mücərrəd “bir cənub şəhəri” olmasın, məhz Bakı olsun. Söhbət ondan gedir ki, biz filmin adından başlayaraq faciəvi komediya, hətta faciəvi fars ovqatına düşək və bu ovqatda özümüzü tanıyaq.

Bu mənada, bəlkə də, “Bakı, mən səni sevirəm” filminin remeykini (o filmi görənlər var?) yox, yeni variantını çəkmək ehtiyacını duyuram. Axı etiraf edək ki, Bakının zənginliyi həm də onun komediyasıdır – bəzən faciəvi, bəzən farsa bənzər komediyası.

“Kağız kino”da əcnəbi filmlərin remeyki də ola bilər.

Son kitablarımın birində bir amerikan filminin Azərbaycan materialında remeykini çəkməyi təklif etmişdim.

Kitabda yazdığımdan bir parça verim (uzun olduğuna görə üzr istəyirəm):

“Amerikan filminin remeykində üstəlik Azərbaycan materialı əsasında – artıq təhrik cəhdi var.

Xüsusən də əgər bu film azadlıq haqqındadırsa…

Xüsusən də əgər bu film qadın azadlığı haqqındadırsa…

Buna görə də filmin adı da sərt, sarsıdıcı, dizləri qıran olmalıdır. Məsələn, “Cəhənnəm olun!”

Təbii ki, adı kimi, filmin özü də ironik olmalıdır.

Kədərli və ironik.

Çarəsizcə ironik.

Amma mütləq ironik…

“Çox sadə bir adı olan amerikan filmi – “Telma və Luiza”nın (ABŞ; 1991) remeyki.

Film həftəsonunu dağlarda keçirmək, təmiz hava udmaq, azca da olsa, azadlıqdan həzz almaq qərarına gələn iki qadın haqqındadır. Onlar dərhal kişilərin dünyası ilə toqquşurlar.

Kişi ekspansiyası ilə.

Kişi totallığı ilə.

Ya da eyni dərəcədə kişisayağı aqressiv olan başqa bir şeylə.

Bir sözlə, hara daş atsan, ancaq kişilərə dəyir”.

Deyəcəksiniz ki, bizdə belə film yad görünəcək. Razıyam. Yenə də istinad etdiyim kitabda buna Brextin köməyi ilə cavab vermişdim:

“Bertold Brextin dediyi kimi, “təəccübləndirən və sarsıdan reallıq kəşf etmək lazımdır”.

Mən də əlavə edirəm: zamanları toqquşdurmaq, uzlaşdırmaq, birindən o birinə baxmaq lazımdır”.

“Kağız kinom”da başqa təkliflərim də var, amma onlar qalsın gələn dəfəyə.

Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Rəhman Bədəlov

“Fokus” Analitik Kino Jurnalı. Sentyabr 2022 / №11