Rəqs et, bilim kimsən
Bir millətin özünə, kimliyinə dərindən baxmaq istəyirsənsə, iki nüansa diqqət yetirmək lazımdır – onun mətbəxi və rəqsi. Bu iki nəsnə özündə çox şeyi birləşdirir – tarixi, milli təfəkkürü, gündəlik həyat tərzini və s.və i.a.
O da bir həqiqətdir ki, kino müəyyən hadisəni, məkanı, o cümlədən, mədəniyyətin müəyyən qismini tamaşaçaların yaddaşına həkk edərək əbədi sevgi qazandırmağa qadirdir. Çox uzağa getməyək. Ölkəmizdə türk serialı dövrünün məşhurlaşdığı vaxtlardan Türkiyənin Mardin şəhərini bəlli qisim insanlara sevdirməkdə “Aşka sürgün” serialının rolu olmayıb desək böyük yanlışlıq olar. Uşaqlığımızın kult serialı “Klon”, Mərakeş mədəniyyətinin təbliğindən əlavə, oriental rəqslərinin dünyada məşhurlaşmasında müstəsna rol oynadı. Mən hələ şalların o dövrdə trend olmasını demirəm.
Bu baxımdan Azərbaycan rəqsləri də öz şuxluğu, ritmi, insanda oyatdığı duyğuları, qadınların incəliyini və zərifliyini, kişilərin isə zəhmət və şücaətini əks etdirən hərəkətləri, rəngarəng və gözəl geyimləri ilə təqdirə layiqdir və digər millətlərin rəqs nümunələrindən heç də geri qalmır. Bəs bizim üçün bir dəyər olan milli rəqslər filmlərimiz vasitəsilə sıravi tamaşaçının beyninə həkk olubmu?
Burada yada düşür ki, rəqs həm də toyda ifa edilir. Toy deyəndə isə əlbəttə ki, “Dədə Qorqud”, “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan”, “Bəyin oğurlanması” filmləri ilk yada düşənlərdir.
Kifayət qədər peşəkar komanda heyətinin əməyi nəticəsində ortaya çıxmış, quruluşçu rejissoru Hüseyn Seyidzadə, ssenari müəllifi Sabit Rəhman, musiqi redaktoru və dirijoru Fikrət Əmirov olan, Üzeyir Hacıbəyovun eyniadlı operettası əsasında ekranlaşdırılan, 1956-cı ildə istehsal edilmiş “O olmasın, bu olsun” filmi Azərbaycanın rəngarəng adət-ənənələrini dolğun şəkildə, bədii həllərlə təsvir etməsi baxımından Azərbaycan kino tarixində müstəsna yer tutur. Filmdə kifayət qədər diqqətə layiq bir çox musiqi və rəqs nümunəsinin adını çəkmək lazımdır. Öncə vurğulayım ki, bu filmdə ifa edilmiş rəqslərin quruluşçusu, “Dəli Kür”, “Görüş”, “Qanun naminə”, “Nəsimi” filmlərindəki işlərilə yaddaşımızda qalmış dahi sənətkar, Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti, xoreoqraf Əlibaba Abdullayevdir. Yazım rəqs sahəsinə birbaşa aid olduğuna görə, bu məqalə üçün Əməkdar artist, dövlət rəqs ansamblının baletmeysteri Xanlar Bəşirov və nəfəs alətləri ifaçısı Bahadur Əlibabayev milli rəqslərimiz və filmdə səslənmiş milli musiqilər barədə peşəkar fikirlərini mənimlə bölüşüblər.
Məşədi İbad Rüstəm bəyin evinə gələrkən “Darçını” rəqsi ifa edilir. O zamanlar varlı adamlar, qoçular məhz “Darçını” sədası altında rəqs edirlərmiş. Əslində, qoçular, dalaşqan və əlləri silahlı olmaqla yanaşı, həm də dövrün ən sanballı, hörmət edilən insanları olublar.
Ümumiyyətlə bu film, Azərbaycanda folklor sənətinə maraq yaratmaq, milli musiqilərimizi araşdırmaq üçün vizual qaynaqdır desək yanılmarıq. Maraqlısı budur ki, “Vağzalı” havası gəlin havalarından hesab edilsə də, bu filmdə məhz bəy həmin musiqi sədaları altında hamama daxil olur. Bəyin sağdış və soldış ilə yuxarı başda oturdulması, sağdışının Qoçu, soldışının müasir libaslı çağdaşçı olması ilə də dövrün təzadı yenə saniyəlik bir kadrla vizual həll tapa bilib. Ümumiyyətlə bildirmək olar ki, rəqslərin, musiqilərin fonunda hər obraz dolğun xarakterə malikdir və dövrün insanı ağı-qarası, pisi-yaxşısı ilə cəmiyyətin hər üzü kimi işlənə bilib.
“Vağzalı”nın adət-ənənədə kim tərəfindən ifası barədə araşdırarkən, “Azərbaycan qədim rəqs havaları” kitabının müəllifi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Rauf Bəhmənlinin çox faydalı bir məlumatı yerinə düşər. Müəllif bildirir ki: “Vağzalı”nın əsl adı “Qarabağın ağırı”dır. XVI əsrdə Qaraqoyunlu tayfalarından Qarabağa köç baş verir. Zaman ərzində Qarabağda yaşayan Qaraqoyunluların havaları unudulub gedir. Yeganə havadan başqa – “Qarabağın ağırı”. Rəqsin sonralar iki variantı formalaşır. Sənətşünas və baletmeystr Kamal Həsənova görə də bu rəqs, zaman keçdikcə iki yerə şaxələnir. “Vağzalı” yarandıqdan sonra rəqsin müəyyən hissələri dəyişilir və bir hissəsi “Vağzalı”, digəri isə “Asta Qarabağı” adı ilə gəlin havaları kimi çalınır. Klarnet ifaçılarının ifasında “Vağzalı”, “Asta Qarabağı”nın intonasiyalarından istifadə edilərək ifa ediləndir”. Məhz buna görədir ki, filmdə zurna və nağara ilə ifa edilən hava, müasir dövrümüzün “Vağzalı”sı ilə müəyyən fərqliliklərə sahibdir. Bütün bu araşdırmalar bir daha göstərir ki, Üzeyir Hacıbəyov öz xalqının musiqi və folklor sənətinə dərindən bələd olan bir müəllif kimi filmin hər rəqs səhnəsini bacardıqca dolğun qələmə almağı bacarıb. Rejissor Hüseyn Seyidzadə və quruluşçu rəqqas Əlibaba Abdullayev də yazılan bu operettanı dolğun formada tamaşaçıya çatdırdıqlarına görə, 67 il keçməsinə baxmayaraq folklor, musiqi, rəqsin ahəngi baxımından film hələ də öz aktuallığını itirmir.
Məşədi İbad hamama gətiriləndən sonra bəy və qonaqları önündə vaqe olan rəqs, üstündə qəndil asılmış hovuzun ətrafında baş verir. Qeyd edək ki, haqqında danışdığım bu səhnə, Üzeyir Hacibəyov tərəfindən 1915-ci ildə yazılaraq əsərə daxil edilmişdir. Ümumiyyətlə, hamam bu regionun insanının həyatında əhəmiyyətli yer tutub. Keçmişdə insanların əyləncə, asudə vaxt keçirmək yerlərinin qıtlığını nəzərə alsaq, hamamda həm də rəqs qulağa maraqlı gəlir. Düzdür, rəqs hamamda baş tutmuş ola bilər, amma bu rəqsi təkcə hamamla məhdudlaşdırmaq doğru olmaz. Altı kişinin ifa etdiyi rəqsdə təmizliyin elementləri ilə bərabər, onların peşələri də kifayət qədər şux hərəkətlərlə əks etdirilir. Üç nəfər hamam paltarlı kisəçi və üç nəfər tam geyinmiş bərbər kişilər tərəfindən ifa edilən rəqsdə, iki nəfərlik qruplara bölünən zaman bir kisəçi və bir bərbər tandemi çox maraqlı görüntü yaradır. Özündə qıvraq hərəkətləri birləşdirən rəqsdə hər kişi öz hərəkətləri ilə öz peşəsini açıq-aşkar etüd tərzində göstərir. Məsələn, bərbərlərin ülgüclərini təmizləyib işə başlaması, kisəçinin öz işinin nədən ibarət olduğunu göstərməsi, quluncqırma və s. Amma ən xüsusi detallardan biri hər bir rəqqas/işçinin əllərini qulaqlarına qoyub “müştəri kimi çağırır” deyə dinləmələridir.
Maraqlıdır ki, “Qıtqılıda” rəqsində də rast gəldiyimiz barmaq çırtlatmaq hərəkəti bu dəfə kisəçi kişilərin əllərindən çox maraqlı və xoşagələn bir ifada önümüzə çıxır. Dövrümüzün yazılmamış qanunlarının əksinə olaraq qırmızı fitəyə (fitə- kişilərin hamamda qurşaqlarına bağladığı qırmızı parçadır) bürünmüş kisəçilər və bığlı kişilər, filmin cəmi 52 saniyəsinə sığmış bir səhnəsində əylənə bilən kişi obrazını dolğun yarada biliblər.
“Bəy gərək öz toyunda oynasın ki, ucuzluq olsun” la keçirik bəy Məşədi İbadın rəqsinə. Bəy ilk olaraq qəlyan çəkən bir tanışına yaxınlaşır və ondan şirinlik alır. Şirinlik də nə ola – bir beşlik, ya da onluq. Bəlkə də yüzlük. Bəy rəqs edə-edə, üzündə sevincək ifadə ilə dostlarından, əzizlərindən şirinlik yığır. XXI əsrin əvvələrinə qədər toylarımızda öz yerini qoruyub saxlamış bu adət təəssüf ki, artıq yox olmuşdur. Belə ki, ələ şirinlik vermək xalqımızın çoxdankı adətidir. Müəllif bu adəti rəqslə sintez etməklə çox qamətli azərbaycanlı kişi obrazı yaratmışdır. Müasir dövrümüzdə elə sanılır ki, “Uzundərə”ni solo ifada ancaq qadın oynamalıdır. Bunun əksinə olaraq, biz Məşədi İbadın rəqsindən görürük ki, aram hərəkətlərlə onu həm də bəylər də ifa edə bilirlər.
Gəlirik qadın məclisindəki rəqslərə. Münəvvər Kələntərlidən “Qıtqılıda” rəqsi. Rəqsin yaradıcısı qarmon ustası Teyyub Dəmirovdur. Qadının məişət durumunu yumoristik hərəkətlərlə özündə əks etdirən rəqsdə burcutma, əl və çırtma çalma, incə mimikalardan geniş istifadə ilə qaynana, qız-gəlin, qonum-qonşu təsvir edilir. Digər maraqlı bir məqam isə istər bəy, istərsə də gəlinin məclisində Novruz ab-havası yaradan, təbii ki, səmənisiz, şamlarla dolu xonçaların bolluğudur. Bu da onu göstərir ki, xonça bağlamaq, xonçada şam yandırmaq xalqımızın qədim adət-ənənələrindəndir.
Filmdə diqqət tələb edən bir neçə xırda nüanslar var. Toyda rəqsə dəvət, yerini başqasına vermək vərdişimizi bu ifada da görə bilirik. Artıq rəqs edib yorulmuş Münəvvər Kələntərli, (filmdə yengə) Nərgizi mərkəzə dəvət edərkən onun arxasında əyləşmiş başı örtüklü xanım bir qızıl sikkə tullayır. Məşhur “nənəm kisəsindən qızıl çıxardı” cümləsinin sanki bədii həllini bu kiçik səhnədə görürük. Azərbaycan xanımının dövrdə yaşayışını, yanaşmasını müəllif, diqqət cəlb etməyən detallarda işləyib. Nərgiz xanımın solo rəqsə dəvət edilərkən etirazı, utanması, qadınların “sən allah oyna” deyib əl çalaraq onu həvəsləndirməsi kimi. Bu inandırmadan sonra növbəti parçada Əminə Dilbazi (filmdə Nərgiz xanım) “Lalə” rəqsini ifa edir. Təəssüflər olsun ki, bu rəqsimiz artıq toylarımızda ifa edilməsə də, sındırmalar, çırtmalar, incə hərəkətləri ilə çox zəngindir. Gündəlik həyatımızın sanki hər bir hissəsinin bu rəqsdə incə ifadə forması var. Nərgiz xanımın gəlinə baxıb üzündən gülərək əlini ona tərəf uzatması öpüşə bənzəyir. Sonra dönmə hərəkətləri ilə muğam oxunan hissəyə çevrilərək saga-sola süzür.
Hər dörd rəqsdə bir şeyi aydın görmək olur; Dövrənin – dairənin mərkəzində nəsnənin varlığı, Azərbaycan kimliyinin özündə var. Tonqal da mərkəzdədir, ətrafında dövrə var, səməni də mərkəzdədir dövrəsində xonça var. Eləcə də hər bir rəqsdə mərkəzdəki çarhovuzun üstündə rəqqaslar, dövrənin ətrafında isə dairə formasında alqışlayanlar düzülüb. Bəy də mərkəzdədir dövrəsində qonaqlar əl çalır, “Qıtqılıda” və “Lalə” rəqslərinin ifaçıları isə mərkəzdə özü dövrə vurur ətrafı da alqış yağdırır. Bu alqışdan yola çıxaraq deyə bilərəm ki, rəqslərin, ümumiyyətlə folklorun bədii həlli təkcə Sovet filmlərində yox, müasir filmlərdə də davam kimi işlənməlidir. Ümid edirəm ki,filmdə alqış yağdırıldığı kimi, rəqs də hər zaman kinomuzun bir parçası ola biləcək və yaxın gələcəyin filmlərində də nəfis Azərbaycan rəqsinə tamaşaçının da yağdırdığı alqışları görəcəyik.
Afaq Yusifli