100 süjet arxetipi
Arxetiplərin ssenari yazılışı və ssenaridə iştirak edən qəhrəmanların işlənməsi zamanı nə qədər vacib olduğu haqda dəfələrlə yazılıb. Amerikalı yazıçı-fantast Brendon Sanderson klassik arxetiplərin əsasında tərtib etdiyi “100 süjet arxetipi”ni təqdim edir. Saytımızda klassik süjet təsnifatı mövzusuna həsr olunmuş Jorj Poltinin “36 dramatik situasiya” adlı yazısı da yer alır. Brendon Sandersonun tərtib etdiyi siyahı Rəsul Həsən tərəfindən tərcümə olunub.
Baxdığımız filmlər, oxuduğumuz hekayələr, hətta yaşadığımız həyat belə bir süjet xəttini izləyir. Hər süjet xəttinin öz alqoritmi var. Bu alqoritmlər “süjet arxetipi” adlanır.
“Süjet arxetipi” nədir? Süjet arxetipi tarixboyu dəfələrlə təkrarlanan bir hekayə növüdür. Vaxtilə Cozef Kembellin yazdığı “Qəhrəmanın səyahəti” əsərini nümunə gətirmək olar. C.Kempbellin alqoritminə bir çox məşhur filmlərdə rast gəlmək olar. Bunların hamısı “fərqli” hekayələr olmasına baxmayaraq, eyni təməl üzərində qurulub. Bu təməl – süjet arxetipidir. “Eyni, amma fərqli”.
Süjet arxetipləri bəzən banal görünsə də, əslində, çox faydalıdır, çünki oxucular (və tamaşaçılar) həmişə, artıq bəyəndikləri şeylərə “bənzər”, amma onlardan “fərqli” görünən hadisələr axtarırlar. Nə cür hekayə yazmağınız barədə düşünəndə, “Hansı süjet arxetipindən istifadə etmək istəyirəm?” sualı ilə başlamaq vacibdir. Əlbəttə, süjet arxetiplərindən işinizdə istifadə etməyin ən çətin məqamı, hansı süjet arxetiplərinin mövcud olduğunu bilməkdir. Ona görə də gəlin aşağıdakı siyahıya nəzər salaq.
1. Qəhrəmanın səyahəti: Protaqonist (müsbət qəhrəman) macəra dolu bir axtarışa çıxır, çətinliklərlə üzləşir, ustadlar tapır və nəhayət bir məqsədə çatmaq üçün dəyişir.
2. Yetişmə dövrü: Gənc bir qəhrəmanın yeniyetməlikdən yetkinliyə keçidi zamanı böyüməsi və kamilləşməsinə diqqət yetirilir.
3. Sevgi üçbucağı: Üç qəhrəman mürəkkəb romantik münasibətlərin içində çırpınır.
4. Qisas: Bir qəhrəman özünə və ya sevdiklərinə zərər vuranlardan qisas almağa çalışır.
5. Qadağan olunmuş sevgi: Müxtəlif mənşəli və ya sosial sinifdən olan qəhrəmanlar bir-birinə aşiq olur, cəmiyyətdən və ya ailədən etirazla üzləşirlər.
6. Kasıbdan varlıya: Bir qəhrəman yoxsulluqdan və ya tanınmazlıqdan var-dövlətə, uğura və ya şöhrətə yüksəlir.
7. Zəif rəqib: Çətinliklərlə üzləşən və bütün çətinliklərə baxmayaraq qalib gələn bir qəhrəman.
8. Axtarış: Qəhrəmanlar dəyərli bir əşyanı əldə etmək, bilik qazanmaq və ya mühüm bir məqsədə çatmaq üçün səyahətə çıxırlar.
9. Qurban vermək: Qəhrəman ümumi xeyir naminə özünü fəda edir, bu isə tez-tez şəxsi inkişafa və ya nicata aparır.
10. Sirr: Həll olunmamış və çox vaxt cinayətlə əlaqəli bir müəmma ilə üzləşməyi əhatə edir.
11. Xəyanət: Qəhrəman etibar etdiyi bir kəsdən xəyanət görür, bu da mənəvi sarsıntı və münaqişəyə gətirib çıxarır.
12. Seçilmiş: Qəhrəman xüsusi bir rolu və ya taleyi yerinə yetirmək üçün seçilmiş olur, çox zaman qeyri-adi qabiliyyətlərə malikdir.
13. Sudan quruya: Qəhrəman özünü yad bir mühitdə tapır, bu da məzəli və ya çətin vəziyyətlərə gətirib çıxarır.
14. Nicat: Bir qəhrəman keçmiş səhvlərinə və ya pis əməllərinə görə üzr istəməyə çalışır.
15. Ustad: Təcrübəli bir şəxs, təcrübəsiz qəhrəmana rəhbərlik edir və onu hazırlayır.
16. Paralel dünyalar: Qəhrəmanlar alternativ reallıqlar və ya ölçülərlə qarşılıqlı əlaqəyə girirlər.
17. Antiutopiya: Qaranlıq və zalım bir cəmiyyət hekayənin fonu kimi xidmət edir.
18. Canavarı məğlub etmək: Protaqonist güclü və təhlükəli bir antaqonistlə (mənfi qəhrəman) üz-üzə gəlir və onu məğlub edir.
19. Qaçış: Qəhrəmanlar məhdudiyyətdən və ya gərgin vəziyyətlərdən qurtulmağa çalışırlar.
20. Sağ qalmaq: Əsas diqqət qəhrəmanların çətin şəraitdə sağ qalmağa çalışmalarına yönəlib.
21. Müharibə: Hekayə müharibənin münaqişələri, çətinlikləri və nəticələri ətrafında fırlanır.
22. Kəşf: Qəhrəmanlar gizli həqiqətləri, itmiş sivilizasiyaları və ya dəyərli artefaktları üzə çıxarır.
23. Şəxsiyyət böhranı: Bir qəhrəman öz həqiqi kimliyi ilə üz-üzə gəlir və ya yaddaşını itirir.
24. Əkizlik: Doppelqanqerlər, klonlar və ya əkizlərlə bağlıdır, kimlik və dualizm mövzularını araşdırır.
25. Səyahət və qayıdış: Qəhrəmanlar qəribə bir əraziyə səyahət edir, sınaqlardan keçir və dəyişmiş şəkildə geriyə qayıdırlar.
26. Ailə dramı: Ailə münasibətlərinə, münaqişələrinə və dinamikasına diqqət yetirir.
27. Üsyan: Qəhrəmanlar hakimiyyətə və ya zalım sistemlərə meydan oxuyur.
28. Zaman səyahəti: Qəhrəmanlar keçmişə və ya gələcəyə səyahət edir, keçmişi və ya gələcəyi dəyişirlər.
29. Apokalipsis: Hekayə bəşəriyyətin qurtuluşunu təhlükə altına alan fəlakətli bir hadisə ətrafında fırlanır.
30. Hakimiyyət və korrupsiya: Qəhrəmanlar hakimiyyətin sui-istifadəsi, siyasi intriqalar və korrupsiya ilə üzləşirlər.
31. Nicat axtarışı: Protaqonist keçmiş günahlarına və ya səhvlərinə görə bir sıra sınaqlardan keçərək nicat axtarır.
32. Cavabsız sevgi: Bir qəhrəmanın digərinə birtərəfli romantik hisslərinə diqqət yetirilir, tez-tez emosional münaqişəyə səbəb olur.
33. Faciə: Qəhrəman öz çatışmazlıqları və ya şərait səbəbindən məğlubiyyət, uğursuzluqla üzləşir.
34. Reinkarnasiya: Qəhrəmanlar müxtəlif dövrlərdə və ya bədənlərdə yenidən doğulurlar, bu çox vaxt bir-birini tapmaq məqsədi daşıyır.
35. Ən güclünün qalması: Qəhrəmanlar yaşamaq və ya müəyyən bir məqsədə çatmaq üçün bir-biri ilə rəqabət aparmalı və vuruşmalı olurlar.
36. Çərçivə: Əsas hekayə başqa bir hekayənin kontekstində təqdim olunur, rəvayət xarakteri daşıyır.
37. Yad mühitdə qərib: Müxtəlif mədəniyyət və ya mənsubiyyətə malik qəhrəman, həyatını özünə yad bir mühitdə keçirir.
38. Ölümdən qaçış: Qəhrəman, yaxınlaşan ölüm və ya məhvolma ilə üzləşir, qurtuluş yolu tapmalıdır.
39. Qadağan olunmuş bilik: Qəhrəmanlar təhlükəli, qadağan olan bilik və ya gücə can atırlar.
40. Cəmiyyət və fərd: Cəmiyyət normaları ilə fərdin arzuları və ya inamları arasındakı münaqişəyə diqqət yetirilir.
41. Qeyri-adi hadisə: Qəhrəmanlar qeyri-adi varlıqlar, məxluqlar və ya hadisələrlə qarşılaşırlar.
42. Bədən dəyişikliyi: Qəhrəmanlar bədən dəyişdirir, bu da məzəli və ya ibrətamiz vəziyyətlərə gətirib çıxarır.
43. Peyğəmbərlik: Hekayə qəhrəmanların hərəkətlərini və taleyini formalaşdıran peyğəmbərlik və ya proqnoz ətrafında fırlanır.
44. Evinə qayıtmaq: Protaqonist aid olduğu yer tapmaq üçün səyahətə çıxır.
45. Cinayətə görə ittiham: Qəhrəman törətmədiyi bir cinayətdə ittiham edilir, bu da ədalət axtarışına gətirib çıxarır.
46. Səyahət edən qəhrəman: Qəhrəman müxtəlif yerləri gəzir, başqalarına kömək edir və haqsızlıqları nizama salır.
47. Maskarad: Qəhrəmanlar həqiqi kimliklərini, niyyətlərini maska və ya aldatma arxasında gizlədirlər.
48. Zaman çevrəsi: Qəhrəmanlar təkrarlanan zaman çevrəsinə düşür və həll tapılana qədər hadisələri yenidən yaşayırlar.
49. İlk baxışdan məhəbbət: Qəhrəmanlar ilk görüşdə bir-birini dərin məhəbbət hissi keçirirlər.
50. İnsan və təbiət: Hekayə qəhrəmanların təbii fəlakətlər, heyvanlar və ya ətraf mühit çətinlikləri ilə mübarizəsinə fokuslanır.
51. Taxt-tacın varisi: Qəhrəman mühüm məsuliyyət və ya liderlik rolunu qəbul etməlidir.
52. Korlayıcı təsir: Qəhrəmanlar mənfi qüvvə və ya fərd tərəfindən təsirə məruz qalır, manipulyasiya olunur.
53. Böyük oyun: Hekayə yüksək riskli yarış və ya turnir ətrafında fırlanır.
54. Lənətli əşya: Lənətli əşya və ya artefakt, ona sahib olanlara bədbəxtlik və ya təhlükə gətirir.
55. Mərkəzə səyahət: Qəhrəmanlar bir yerin və ya obyektin mərkəzinə, onun sirlərini üzə çıxarmaq üçün səyahət edirlər.
56. Yanlış şəxs: Qəhrəmanlar başqası ilə səhv salınır, bu da məzəli və ya dramatik vəziyyətlərə gətirib çıxarır.
57. Apokalipsdən sonra sağ qalmaq: Qəhrəmanlar post-apokaliptik dünyada həyatda qalmağa çalışırlar.
58. Ölməzlik axtarışı: Qəhrəmanlar ölməzlik və ya əbədi həyat axtarır, çətinlik və müəyyən nəticələrlə üzləşirlər.
59. And içmiş düşmənlər: Acı düşmən olan qəhrəmanlar ümumi təhlükə ilə üzləşmək üçün birləşməlidirlər.
60. Qeyri-mümkün sevgi: Müxtəlif növ və ya varlıqlara mənsub qəhrəmanlar çətinliklərə baxmayaraq bir-birinə aşiq olur.
61. Zəifin qisası: Zəif qəhrəman, onu əzməyə və ya haqsızlıq etməyə çalışanlardan qisas almağa çalışır.
62. Peyğəmbərliyin gerçəkləşməsi: Qəhrəman tez-tez dünyaları və ya taleyi üçün əhəmiyyətli nəticələrlə peyğəmbərliyi yerinə yetirməlidir.
63. Əşya: Qəhrəmanlar güclü, sehrli və ya qədim əşyanı tapmaq, qorumaq üçün macəraya atılır.
64. Etibara göstərilən xəyanət: Qəhrəman yaxınındakı bir kəsdən xəyanət görür, mənəvi gərginlik və münaqişəyə səbəb olur.
65. İnsan və maşın: Hekayə insanlıq və inkişaf etmiş texnologiya və ya süni intellekt arasındakı münaqişə ətrafında fırlanır.
66. Yaddaşitirmə: Protaqonist yaddaşını itirib, keçmişini bərpa etməlidir ki, həqiqəti üzə çıxarsın.
67. Qadağan olunmuş qüdrət: Qəhrəmanlar təhlükəli və ya qadağan edilmiş qüdrətə sahib olmanın məsuliyyəti və nəticələri ilə mübarizə aparır.
68. Ustadın nicatı: Ustad personaj keçmiş səhvlər və ya uğursuzluqlar üçün nicat və ya taleyi ilə barışıq axtarır.
69. Dəlilik və ağıl: Hekayə dəlilik, psixoloji mübarizə və ağıl ilə dəlilik arasındakı incə xətt mövzularını araşdırır.
70. Xəyanətdə ittiham: Qəhrəman törətmədiyi bir xəyanətdə ittiham olunur, bu da adı yenidən təmizə çıxarmağa səbəbdir.
71. Vaxtla yarış: Qəhrəmanlar həlledici son tarix və ya yaxınlaşan fəlakətdən əvvəl bir tapşırığı yerinə yetirməlidirlər.
72. Sonuncu: Protaqonist, növ və ya qrupun son sağqalanı və ya son nümayəndəsidir.
73. Gizli cəmiyyət: Qəhrəmanlar gizli planları olan qapalı və seçilmiş bir təşkilatla əlaqəyə girir.
74. Qadağan olunmuş səyahət: Qəhrəmanlar xəbərdarlığa baxmayaraq qadağan və ya təhlükəli yerə səyahət edirlər.
75. Valideyn qurbanı: Valideynlər və ya ata-ana surətləri övladları və ya sevdikləri naminə qurban verirlər.
76. MakQaffin: Hekayə, əsl mahiyyəti əhəmiyyətsiz olsa belə, süjeti idarə edən sirli bir obyekt və ya məqsəd ətrafında fırlanır.
77. Cinayət və cəza: Hekayə cinayət əməllərinin nəticələrini və ədalətin təqibini araşdırır.
78. Paralel həyatlar: Narrativ bir neçə qəhrəmanın qarşılıqlı əlaqəli həyatlarını izləyir.
79. Ləyaqətdən düşmək: Qəhrəman güc və ya nüfuzlu mövqeyindən dramatik eniş yaşayır.
80. Yalan peyğəmbərlik: Qəhrəmanlar inandıqları peyğəmbərliyin aldatma və ya yanlış anlaşılma olduğunu kəşf edirlər.
81. Gizli varis: Protaqonist, kral və ya əhəmiyyətli nəslə aid olduğunu kəşf edir, bu isə status dəyişikliyinə səbəb olur.
82. Lənətli nəsil: Qəhrəmanlar lənətli ailə və ya nəsil ilə üzləşir, nəsildən-nəslə nəticələrlə qarşılaşırlar.
83. Nəsil fərqi: Hekayə müxtəlif nəsillər arasındakı münaqişə və anlaşılmazlıqları vurğulayır.
84. Axirətdə həyat: Qəhrəmanlar axirətə səyahət edir, çətinliklərlə üzləşir və varlığın təbiətini araşdırırlar.
85. Cinayətdə ittiham: Protaqonist törətmədiyi bir qətldə haqsız ittiham edilir.
86. Qarabasma: Bir qəhrəman qarabasmaya düçar olur, bu da onun enişinə və ya dəyişməsinə səbəb olur.
87. Evə gedən uzun yol: Qəhrəmanlar uzun müddət sonra evə qayıdarkən çətin səyahətlə üzləşirlər.
88. Tale dönüşü: Hekayə təsadüf və ya tale səbəbindən gözlənilməz dönüşlər edir, personajların yollarını dəyişir.
89. Qaranlıq keçmiş: Qəhrəmanın qaranlıq və ya sirli keçmişi geri qayıdır.
90. Varis əşya: Ailənin əhəmiyyətli varis əşyası protaqonistin həyatına təsir edən sirrlər və ya güclər daşıyır.
91. Kukla ustası: Qəhrəmanlar güclü, görünməyən bir qüvvə tərəfindən idarə olunur və ya manipulyasiya edilir.
92. Son müqavimət: Qəhrəmanlar ümidsiz vəziyyətdə çox böyük çətinliklərə qarşı
son döyüşə atılır.
93. Ən ali güc: Hekayə ən ali gücün və ya qabiliyyətin əldə edilməsi ətrafında fırlanır.
94. Mükəmməl cinayət: Qəhrəman qüsursuz cinayəti planlaşdırır və həyata keçirir.
95. Qurban verən qəhrəman: Protaqonist başqalarını və ya dünyanı xilas etmək üçün özünü qəhrəmancasına qurban verir.
96. Sehrli meşə: Qəhrəmanlar sehrli xüsusiyyətlərə malik sirli və möcüzəli meşəyə səyahət edir.
97. İtmiş sivilizasiya: Qəhrəmanlar qədim, inkişaf etmiş və ya itmiş sivilizasiyanı kəşf edir və araşdırır.
98. Gizli düşmən: Qəhrəmanlar öz sıralarında gizli xain və ya düşməni üzə çıxarmalıdır.
99. Lənətli torpaq: Hekayə qaranlıq sirrləri olan lənətli və ya cinli yerdə cərəyan edir.
100. Zaman paradoksu: Qəhrəmanlar reallıq anlayışına meydan oxuyan zaman dövrələri, alternativ zaman xətləri və ya paradokslarla qarşılaşırlar.
Tərcümə elədi: Rəsul Həsən